ԱՍԻՄԵՏՐԻԿ ԿԱՏԱԼԻԶԻ, ԱՄԻՆԱԹԹՈՒՆԵՐԻ ԵՎ ՊԵՊՏԻԴՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԻ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

Լաբորատորիան հիմնադրվել է 2024 թվականին Ասիմետրիկ կատալիզի և Պեպտիդների սինթեզի լաբորատորիաների միավորման արդյունքում։ Գիտական գործունեությունը ծավալվում է մի քանի հիմնական ուղղություններով՝ ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների ասիմետրիկ սինթեզ, դրանց հիմքի վրա կենսաբանորեն ակտիվ պեպտիդների ստացում, ինչպես նաև նոր քիրալային մետաղական կոմպլեքսային կատալիզատորների և օրգանոկատալիզատորների սինթեզ՝ նպատակ ունենալով մշակելու կատալիտիկ մեթոդներ կենսաբանորեն ակտիվ պոտենցիալ միացությունների ստացման համար։

Head of the Laboratory
Anna F. MKRTCHYAN PhD in Chemistry
+ 37410 65 41 80
anna_mkrtchyan@ysu.am

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Ասիմետրիկ սինթեզի մեթոդների մշակում՝ ուղղված տարբեր տեսակի օպտիկապես ակտիվ սինթոնների, այդ թվում՝ սպիրտների, ամինների, ամինաթթուների և դրանց ածանցյալների, ինչպես նաև ազոտ և թթվածին պարունակող հետերոցիկլիկ միացությունների ստացմանը։ Նշված միացությունների ստացումն իրականացվում է ասիմետրիկ ստեխիոմետրիկ սինթեզի և կատալիտիկ մեթոդների միջոցով։
• Սինթեզված ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների հիման վրա պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ պեպտիդների ստացում՝ օժտված հակաբակտերիալ, հակասնկային և ֆերմենտային արգելակիչ հատկություններով։ Սինթեզն իրականացվում է ինչպես լուծույթում, այնպես էլ պինդ ֆազային մեթոդներով։
• Նոր քիրալային մետաղական կոմպլեքսային կատալիտիկ համակարգերի ստեղծում, կառուցվածքային և կատալիտիկ հատկությունների համակողմանի ուսումնասիրություն, ինչպես նաև դրանց կիրառման ուղղությունների գնահատում։

Հիմնական արդյունքները

• Մշակվել է ասիմետրիկ սինթեզի նոր մեթոդաբանություն՝ ուղղված եռակի կապ պարունակող, կողմնակի շղթայում ռադիկալ ունեցող α-տեղակալված պրոպարգիլգլիցինի անալոգների ստացմանը։
• Սինթեզվել և ուսումնասիրվել են օկտաեդրալ կառուցվածք ունեցող քիրալային, լիցքավորված և ստերեոքիմիապես իներտ Co(III) իոնային կոմպլեքսներ, որոնք դրսևորել են կատալիտիկ ակտիվություն C-C կապի առաջացման ռեակցիաներում։
• Մշակվել և ներդրվել է պեպտիդների դասական սինթեզի արդյունավետ մոտեցում՝ հիմնված ակտիվացված էսթերների կիրառման վրա, որի արդյունքում ստացվել է ավելի քան 60 տարբեր պեպտիդ։
• Հայաստանի Հանրապետությունում առաջին անգամ ներդրվել է պեպտիդների պինդ ֆազային սինթեզի տեխնոլոգիա՝ ավտոմատ պեպտիդային սինթեզատորի կիրառմամբ, որը էականորեն բարձրացրել է պեպտիդների սինթեզի արդյունավետությունն ու վերահսկելիությունը։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 24RL-1D014 (2024-2029) «Introduction of the meth<>od of solid phase peptide synthesis, targeted synthesis of peptides and assessment of bioactivity potential» (PM: T.Sargsyan, PhD);
2. 25RG-1D076 (2025-2028) «Exploring a new method of the synthesis of triple-bonded contained enantiomerically enriched biologically active compounds» (PM: L.Hayriyan, PhD).
3. 25YR-1D007 (2025-2027) «Synthesis of a new generation of amino acids enantiomerically enriched novel β-substituted α-alanine derivatives by the Mannich reaction» (PM: L. Hayriyan, PhD).
4. 24WS-1D012 (2024-2027) «Incorporation of biomolecules into peptides and assessment of their potential for biological activity» (PM: T. Sargsyan, PhD).
5. 25SC-CNR-1D008 (2025-2027) «From natural peptides to peptidomimetics and synthetic analogues: developing new antimicrobial and antifungal compounds» (PM: A. Mkrtchyan, DSc).
6. 21AG-1D013 (2021-2026) «New chiral catalysts and achiral substrates. Development of effective methods for catalytic asymmetric synthesis of non-protein amino acids and other potentially bioactive chiral compounds» (PM: A. Saghyan, DSc).
7. ISTC AM-2709 (2022-2025) «Target-directed synthesis and screening of antiviral (anti-SARS-CoV) and antibacterial compounds based on non-proteinogenic amino acids, peptides and polymers» (SM: A. Mkrtchyan, DSc).
8. ANSEF 24AN:NS-biochem-3054 (2024-2025) «Asymmetric Synthesis, biological activity and molecular docking studies Of New Non-protein α-amino Acids Containing Various Amine Groups» (PM: L. Hayriyan, PhD).
9. 19YR-2I018 (2019-2021) «Modeling and target synthesis of non-protein amino acids and peptides, as potential inhibitors of collagenases and in vitro investigation of their effect» (PM: T. Sargsyan, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Khachatryan E.A., Sahakyan L.Yu., Tovmasyan A.S., Melikyan G.S., Panosyan H.A., Mkrtchyan A.F., Shibata N., Malkov A.V., Saghyan A.S., Sequential Michael addition, cross-coupling and [3 + 2] cycloaddition reactions within the coordination sphere of chiral Ni(ii) Schiff base complexes derived from dehydroamino acids: pathways to the asymmetric synthesis of structurally diverse O-substituted serine and threonine analogs. RSC Advances, 2025, V. 15(14), pp. 10558–10564. https://doi.org/10.1039/d5ra00910c
2. Peggion C., Schivo A., Rotondo M., Oancea S., Popovici L., Călin T., Mkrtchyan A., Saghyan A., Hayriyan L., Khachatryan E., Formaggio F., Biondi B., Synthesis and Biological Activity of Ultrashort Antimicrobial Peptides Bearing a Non-Coded Amino Acid. Journal of Peptide Science, 2025, V.31(5). https://doi.org/10.1002/psc.70021
3. Sargsyan T., Simonyan H.M., Stepanyan L., Tsaturyan A., Vicidomini C., Pastore R., Guerra G., Roviello G.N., Neuroprotective Properties of Clove (Syzygium aromaticum): State of the Art and Future Pharmaceutical Applications for Alzheimer’s Disease. Biomolecules, 2025, V.15(3), 452. https://doi.org/10.3390/biom15030452
4. Sargsyan T., Stepanyan L., Panosyan H., Hakobyan H., Israyelyan M., Tsaturyan A., Hovhannisyan N., Vicidomini C., Mkrtchyan A., Saghyan A., Roviello G.N., Synthesis and Antifungal Activity of Fmoc-Protected 1,2,4-Triazolyl-α-Amino Acids and Their Dipeptides Against Aspergillus Species. Biomolecules, 2025, V.15(1), 61. https://doi.org/10.3390/biom15010061
5. Hovhannisyan A.M., Tovmasyan A.S., Mkrtchyan A.F., Ghazaryan K.R., Minasyan E.V., Dallakyan O.L., Chobanyan M.S., Zakaryan H., Roviello G.N., Saghyan A.S., Synthesis and evaluation of new mono- and binuclear salen complexes for the Cα-alkylation reaction of amino acid substrates as chiral phase transfer catalysts. Molecular Catalysis, 2024, V.569, 114618. https://doi.org/10.1016/j.mcat.2024.114618
6. Poghosyan A.S., Khachatryan E.A., Mkrtchyan A.F., Mirzoyan V., Hovhannisyan A.M., Ghazaryan K.R., Minasyan E.V., Langer P., Saghyan A.S., Synthesis of enantiomerically enriched β-substituted analogs of (S)-α-alanine containing 1-phenyl-1H-1,2,3-triazole groups. Amino Acids, 2024, V.56(1). https://doi.org/10.1007/s00726-024-03430-5
7. Mosiagin I., Fernandes A.J., Budinska A., Hayriyan L., Kai E.O. Ylijoki, Katayev D. Catalytic ipso-Nitration of Organosilanes Enabled by Electrophilic N-Nitrosaccharin Reagent. Angewandte Chemie International Edition, 2023, V.62(41). https://doi.org/10.1002/anie.202310851
8. Tovmasyan A.S., Mkrtchyan A.F., Khachatryan H.N., Hayrapetyan M.V., Hakobyan R.M., Poghosyan A.S., Tsaturyan A.H., Minasyan E.V., Maleev V.I., Larionov V.A., Ayvazyan A.G., Shibata N., Roviello G.N., Saghyan A.S., Synthesis, Characterization, and Study of Catalytic Activity of Chiral Cu(II) and Ni(II) Salen Complexes in the α-Amino Acid C-α Alkylation Reaction. Molecules, 2023, V.28(3), 1180. https://doi.org/10.3390/molecules28031180
9. Mkrtchyan A., Tovmasyan A., Paloyan A., Sargsyan A., Simonyan H., Sahakyan L., Petrosyan S., Hayriyan L., Sargsyan T., Asymmetric Synthesis of Derivatives of Alanine via Michael Addition Reaction and their Biological Study. Synlett, 2022, V.33(20), pp.2013–2018. https://doi.org/10.1055/a-1941-2068
10. Mkrtchyan A.F., Hayriyan L.A., Karapetyan A.J., Tovmasyan A.S., Tsaturyan A.H., Khrustalev V.N., Maleev V.I., Saghyan A.S., Using the Ni-[(benzylprolyl)amino]benzophenone complex in the Glaser reaction for the synthesis of bis α-amino acids. New Journal of Chemistry, 2020, V.44(28), pp.11927–11932. https://doi.org/10.1039/d0nj02072a

ՕՐԳԱՆԱԿԱՆ ՄԻԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԻ ՍԵԿՏՈՐ

2023 թվականին հիմնադրված սեկտորի հիմնական հետազոտական գործունեությունը կենտրոնացած է ասիմետրիկ կալալիզի վրա, մասնավորապես՝ նոր ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների (չհագեցած ալկեններ, ալկիններ, արիլ կամ հեթերոցիկլիկ խմբեր պարունակող) և կենսաբանորեն ակտիվ պեպտիդների ստացման մեթոդների մշակման՝ օգտագործելով քլիք և քրոս-համակցման ռեակցիաները:

Head of the Laboratory
Zorayr Z. MARDIYAN Candidate of Chemical Sciences
+ 37495338747
Zmardiyan89@gmail.com,
zmardiyan@mail.ru
Օրգանական միացությունների սինթեզի սեկտորում իրականացվում է նաև ստացված ամինաթթուների ու պեպտիդների հենքի վրա նոր օրգանոլիգանդների ստացում և հետազոտում ասիմետրիկ կատալիզում։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 18RF-073 (2018-2020) «Programming and construction of catalytic systems of asymmetric synthesis based on electrostatic and hydrogen interactions between polyions with low molecular mass» (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
2. ISTC No. 2289 (2017-2020) «Synthesis and screening of a new generation of optically active non-proteinogenic α-amino acids, peptides and polymers containing unsaturated groups in the side chain», (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
3. 18T-1D317 (2018-2020) «Synthesis of new enantiomerically enriched amino acids containing 1,2,3-triazole groups substituted by Click reactions», (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
4. 21T-1D157 (2021-2024) «Synthesis of optically active derivatives of phenylalanine, target production of peptides based thereon and study of their biological activity» (PL: Z.Mardiyan, PhD).
5. 24RL-1D041 (2024-2029) «Synthesis of new enantiomerically pure nonprotein amino acids by cross-coupling, preparation of new peptides based on them, and investigation as organocatalysts in asymmetric synthesis» (Co-I: Z. Mardiyan, PhD):

Ընտրված հրապարակումներ

1. Hakobyan H.I., Khachaturyan N.S., Gevorgyan S.A., Sargsyan T.H., Danghyan Yu.M., Saghyan A.S., Zakarian A., Mardiyan Z.Z., Synthesis of Nonnatural Amino Acid Derivatives with Ni Complexes and Investigation of the Antifungal Activity of Their Dipeptide Derivatives. Synlett, 2025, V. 63, (IF-1.7) https://doi.org/10.1055/a-2536-9046
2. Hakobyan H.I., Jamgaryan S.M., Sargsyan A.S., Danghyan Yu.M., Larionov V.A., Maleev V.I., Saghyan A.S., Mardiyan Z.Z., A Stereoselective Entry to Enantiopure (S)-2-Amino-2-methyl-5-arylpent-4-ynoic Acids and Evaluation of Their Inhibitory Activity against Bacterial Collagenase G. Symmetry, 2023, V. 15, 1924. https://doi.org/10.3390/sym15101924
3. Sargsyan A., Hakobyan H., Mardiyan Z., Jamharyan S., Dadayan A., Sargsyan T., Hovhannisyan N., Modeling, synthesis and in vitro screening of unusual amino acids and peptides as protease inhibitors. Journal of Chemical Technology and Metallurgy, 2023, V. 58 (3), pp. 615-620. https://doi.org/10.59957/jctm.v58i3.93
4. Gugkaeva Z.T., Mardiyan Z.Z., Smol’yakov A.F., Poghosyan A.S., Saghyan A.S., Maleev V.I., Larionov V.A., Sequential Heck cross-coupling and hydrothiolation reactions taking place in the ligand sphere of a chiral dehydroalanine Ni (II) complex: asymmetric route to β-aryl. Organic Letters, 2022, V. 24 (33), pp. 6230-6235, https://doi.org/10.1021/acs.orglett.2c02591.
5. Saghyan A.S., Mkrtchyan A.F., Mardiyan Z.Z., Hayriyan L.A., Belokon Yu.N., Langer P., Synthesis of Enantiomerically Enriched Non-Proteinogenic α-Amino Acids Using the Suzuki Reaction. ChemistrySelect, 2019, V. 4(16), pp. 4686-4688. (IF-1.716) https://doi.org/10.1002/slct.201900698
6. Parpart S., Mardiyan Z.Z., Ehlers P., Petrosyan A., Mkrtchyan A.F., Saghyan A.S., Langer P., Synthesis of Optically Pure (S,E)-2-Amino-5-arylpent-4-enoic Acids by Heck Reactions of Nickel Complexes. Synlett, 2018, V. 29, p. A–F. (IF-2.419) https://doi.org/10.1055/s-0037-1609094
7. Mardiayn Z.Z., Mkrtchyan A.F., Saghyan A.S., Synthesis of new achiral bis-alkylated analogs of glycine. Chemical Journal of Armenia, 2018, V. 71 (4), pp. 541-550.
8. Saghyan A.S., Belokon Yu.N., Langer P., Mkrtchyan A.F., Mardiyan Z.Z., Five-year achievements in the field of the asymmetric synthesis of unsaturated amino acids. Chemical Journal of Armenia, 2017, V.70 (1-2), pp. 54-70.
9. Petrosyan A., Ghochikyan T.V., Ejaz S.A., Mardiyan Z.Z., Khan Sh.U., Grigoryan T., Gevorgyan A., Samvelyan M.A., Galstyan A.S., Parpart S., Rahman Q., Iqbal J., Langer P., Synthesis of Alkynylated Dihydrofuran-2(3H)-ones as Potent and Selective Inhibitors of Tissue Non-Specific Alkaline Phosphatase. ChemistrySelect, 2017, V. 2, pp. 5677-5683, (IF-1.71) https://doi.org/10.1002/slct.201700339
10. Parpart S., Petrosyan A., Shah S.J.A., Adewale R.A., Ehlers P., Grigoryan T., Mkrtchyan A.F., Mardiyan Z.Z., Karapetyan A.J., Tsaturyan A.H., Saghyan A.S., Iqbal J., Langer P., Synthesis of optically pure (S)-2-amino-5-arylpent-4-ynoic acids by Sonogashira reactions and their potential use as highly selective potent inhibitors of aldose reductase. RSC Adv., 2015, No. 5, pp. 107400-107412. (IF-3.289) https://doi.org/10.1039/C5RA22407A

ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԱՅԻՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

Սպիտակուցային տեխնոլոգիաների լաբորատորիան ստեղծվել է 2010 թվականին:

Head of the Laboratory
Artur A.HAMBARDZUMYAN
PhD in Biology
arthambardzumyan@gmail.com

Լաբորատորիայի գործունեության հիմնական ոլորտները.

• Մոլեկուլային կենսաբանություն
Գենային ինժեներիա, կլոնավորման ամպլիկոնների ստացում, գեների էքսպրեսիա, ԴՆԹ, ՌՆԹ, սպիտակուցի և այլ մոլեկուլների (մելանին) մեկուսացում, մաքրում և բնութագրում:
• Կենսաքիմիա
Ֆերմենտների ֆիզիկաքիմիական և կատալիտիկ բնութագրերի որոշում, էնզիմային կատալիզի մեխանիզմների հետազոտում և վիճակագրական վերլուծություն:
• Կենսատեխնոլոգիա
Շտամ-արտադրիչների վրա հիմնված տեխնոլոգիաների ստեղծում, ֆերմենտների և դրանց իմոբիլիզացված ձևերի վրա հիմնված տեխնոլոգիաների ստեղծում:
• Կենսաինֆորմատիկա
Գենոմների վերլուծության հիման վրա գեների որոնում, պրայմերների դիզայն, սեքվենսի տվյալների հիման վրա գեների կառուցում և տեղադրում միջազգային տվյալների բազայում, դոքինգ անալիզի կիրառմամբ լիգանդ-մակրոմոլեկուլ փոխազդեցության հետազոտում:
• Մանրէաբանություն
Նոր մանրէների հայտնաբերում, բակտերիաների ամբողջական գենոմների վերծանում, 16S ռՌՆԹ-ի գենի սեքվենսի հիման վրա մանրէների դասակարգում:
• Կեսաֆիզիկա
Արհեստական երկշերտ լիպիդային թաղանթներում իոնային անցուղիների վերակառուցում և բնութագրում, հոմոլոգ մոդելավորումից եռաչափ սպիտակուցային կառուցվածքի ստացում և դրա կիրառումը մոլեկուլային դոկինգի փորձերում:

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Oxford Nanopore Technologies (ONT) NGS-ի միջոցով մետագենոմային սեքվենավորում, մանրէային ամբողջական գենոմի սեքվենավորում և թիրախային գեների սեքվենավորում։
• Սպիտակուցային (ֆերմենտային) գեների էքսպրեսիոն կլոնավորում։
• Ռեկոմբինանտ և բնական ֆերմենտների մեկուսացում, մաքրում և բնութագրում ամինաթթուների ասիմետրիկ ֆերմենտատիվ սինթեզի համար։ Ամինաթթուների մանրէաբանական սինթեզ։
• Ռեկոմբինանտ և բնական մանրէային շտամների և ֆերմենտների մեկուսացում, մաքրում և բնութագրում պլաստիկի քայքայման համար։
• Բակտերիալ մելանինի սինթեզ։ Ռեկոմբինանտ և բնական Cazym-ների մեկուսացում, մաքրում և բնութագրում տարբեր կենսատեխնոլոգիական կիրառությունների համար։
• Բակտերիալ միջատասպան պատրաստուկների ստացում։
• Բակտերիալ ցելյուլոզի ստացում:

Հիմնական արդյունքները

• Մետագենոմների, մանրէային ամբողջական գենոմների և թիրախային գեների (օրինակ՝ 16S ռՌՆԹ և ամպլիկոններ) սեքվենավորում՝ օգտագործելով Oxford Nanopore Technologies (ONT) հաջորդ սերնդի սեքվենավորումը (NGS):
• Տեխնոլոգիական նշանակություն ունեցող α-ամիլազի շտամ-արտադրիչների ստացումը և համապատասխան ռեկոմբինանտ ֆերմենտների պատրաստման տեխնոլոգիաների մշակումը:






















• L-արգինինի ռեկոմբինանտ շտամ-արտադրիչների ստացումը (E. coli – մինչև 35գ/լ և Br. flavum – մինչև 31գ/լ) և այդ շտամ-արտադրիչների ֆիզիոլոգիական և կենսաքիմիական առանձնահատկությունների ուսումնասիրումը։
• Բակտերիալ, ջրալուծ, կենսաբանորեն ակտիվ մելանինի (մասնավորապես բույսերի աճի կենսախթանիչի) շտամ-արտադրիչների ստացումը։
• L- և D-ամինոացիլազների, L- և D-հիդանտոինազների, L- և D-կարբամոիլազների շտամ-արտադրիչների ստացումը։
• Մի շարք բակտերիալ ամինաթթվային տրանսամինազների (ալանին, ասպարտատ, արոմատիկ)։ անջատումն ու բնութագրումը
• Որոշ ամինաթթուների (L-ալանին, L-պրոլին) շտամ-արտադրիչների ամինաթթվի գերարտադրության տրանսպորտային բնույթի պարզաբանումը։
• Մի շարք ֆերմենտների (գլյուկոզ օքսիդազ, պերօքսիդազ, գլուտամատ դեհիդրոգենազ և այլն) արտադրության տեխնոլոգիաների մշակումը:
• Մոլեկուլային դոքինգի կիրառմամբ մի շարք թիրախային սպիտակուցների համար (EGFR, MAPK14, TLR4 և այլն) հնարավոր լիգանդների բնութագրումը։

Հիմնական նպատակները և խնդիրները

Նախատեսվում է գենետիկ ընտրության, գենային ինժեներիայի, կենսաքիմիական ինժեներիայի և իմունոլոգիական մեթոդների միջոցով ստանալ կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր (ԿԱՆ) և դրանց շտամ-արտադրողներ, ինչպես նաև ուսումնասիրել դրանք կենսաքիմիական և իմունոլոգիական մեթոդների կիրառմամբ։ Մասնավորապես, նպատակն է ստեղծել օբյեկտներ հետևյալ դասերում.

• Բարձր աստիճանի մաքրության ֆերմենտներ և սպիտակուցներ (բնական և ռեկոմբինանտ) անալիտիկ և կիրառական նպատակների համար։
• Բարելավված բնութագրերով (ակտիվու¬թյուն, կայունություն, անջուր կամ ջրի ցածր բաղադրությամբ խառնուրդներում ակտի¬վության հնարավոր ցուցա¬բերում և այլն) բազմապիսի իմոբիլիզացված ֆերմենտներ և տարրաբնույթ կենսակատալիզատորներ տարբեր տիպի կենսատրանսֆորմացիոն գործընթացներում օգտագործելու համար։
• Մոնոկլոնալ և պոլիկլոնալ հակամարմիններ։
• Տարբեր սերնդի պատվաստանյութեր (սպիտակուցային ձևեր և հակագեների էպիտոպների գեները կրող տարաբնույթ էքսպրեսվող ռեկոմբինանտ ԴՆԹ-ների կոնստրուկցիաներ)։
• Ամինաթթուներ, պեպտիդներ, սպիտակուցներ (ֆերմենտներ) և պատվաստա¬նյութեր արտա¬դրող ռեկոմբինանտ շտամներ։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 20APP-4C018 (2020-2022) «Obtaining and use of insecticidal preparations and plant growth stimulants based on strains of Bacillus thuringiensis» (PL: S. Avetisyan, PhD).
2. SCS MES RA-BRFBR 18BL-040 (2018-2020) «Use of bacterial melanin as a stimulant for growth and development of rare pharmaceutical and local high ornamental plants», (PM: A. Hovsepyan, PhD).
3. ISTC #A 2289 (2017-2020) «Synthesis and screening of a new generation of optically active non-proteinogenic α-amino acids, peptides and polymers containing unsaturated groups in the side chain» (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
4. 16GE-034 (2017-2019) «Application of of hyperthermophil carbamoylase in enzymatic hydrolysis of N-carbamoyl-D-amino acids» (PM: A. Hovsepyan, PhD).
5. ANSEF Plant-4720 (2017) «New high-efficiency insecticidal preparations based on the melaninogenic strains of Bacillus thuringiensis», (PM: S. Avetisyan, PhD).
6. SCS MES RA-BRFBR-2016 ՀԲ16-53 (2016-2018) «Preparation and application of biopreparations based on the Bacillus thuringiensis for promoting plant growth and protection against pests» (PM: A. Hovsepyan, PhD).
7. 16YR-2I068 (2016-2018) «Targeted modification of recombinant D-hydroxinase of Geobacillus stearothermophilus to improve the catalytic properties of the enzyme» (PM: H. Aganyants, PhD).
8. 16YR-2I016 (2016-2018) «Obtaining of the strain-producer of α-amylase on the base of the gene of Bacillus amyloliquefaciens α-amylase and recombinant enzyme characterization» (PM: A. Paloyan, PhD).
9. ANSЕF biоtеch-4241 (2016) «Microbial melanin as a means of preclinical study of potential treatment for Parkinson’s disease using neurodegeneration models» (PM: A. Hovsepyan, PhD).
10. SCS MES RA-BRFBR-2014 13РБ-063 (2014-2016) «Stimulation of plant growth and development by the use of bacterial melanin synthesized by the insecticidal strain of Bacillus thuringiensis K1» (PM: A. Hovsepyan, PhD).
11. ANSEF No. 3560 (2014) «Bacillus thuringiensis strain melanin as a stimulant for plant growth in agricultura» (PM: S. Avetisyan, PhD).
12. 13-2I344 (2013-2015) «Construction of recombinant strains possessed by high activity of hydantoinase, isolation and characterization of hydantoinase» (PM: A. Hovsepyan, PhD).
13. 13-2I359 (2013-2015) «Cloning of technologically valuable α-amylase and glucoamylase genes and characterization of relevant enzymes» (PM: A. Hambardzumyan, PhD).
14. 11-2i381 (2011-2013) «Derivation of strains carrying recombinant plasmids encoding inducible D- and L-aminoacylase and characterization of relevant enzymes» (PM: A. Hambardzumyan, PhD).
15. ANSEF No. PS-chemorg-2339 (2011) «Synthesis of new neuroprotective drugs on the basis of small, substituted carbocycles, preliminary assessment of physiological activities by docking analysis and electrophysiological measurements» (PM: A. Mikaelyan).
16. ISTC #A 1868 (2010-2012) «Development of a new technology for the production of environmentally friendly complex biofertilizers based on nitrogen-fixing bacteria and modified zeolites» (PM: H. Sargsyan).
17. ISTC #A 1866 (2010-2012) «Natural biological compounds (peptides) with bactericidal properties against various pathogens» (PM: F. Tkhruni, PhD).
18. ISTC # A-1677 (2009-2011) Synthesis of ά-amino acids and peptides substituted in potentially bioactive heterocycles. Study of their antibacterial, antiviral and anti-tumor properties, (PM: A. Geolchanyan, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Aghajanyan A.E., Hambardzumyan A.A., Minasyan E.V., Hovhannisyan G.J., Yeghiyan K.I., Soghomonyan T.M., Avetisyan S.V., Sakanyan V.A., Tsaturyan A.H., Efficient isolation and characterization of functional melanin from various plant sources. International Journal of Food Science and Technology, 2024, V.59(6), pp. 3545-3555, https://doi.org/10.1111/ijfs.17016 .
2. Avetisyan S.V., Koloyan H.O., Paronyan M.H., Petrosyan T.R., Hovsepyan A.S., Hydrophilic melanin as a potential hair growth stimulant: A secondary observational study. J Cosmet Dermatol. 2024, V.23(12), pp.4369-4370, https://doi.org/10.1111/jocd.16504.
3. Ghevondyan D., Soghomonyan T., Hovhannisyan P., Margaryan A., Paloyan A., Birkeland N.-K., Antranikian G., Panosyan H., Detergent-resistant α-amylase derived from Anoxybacillus karvacharensis K1 and its production based on whey. Sci. Rep. 2024, V.14, 12682, https://doi.org/10.1038/s41598-024-63606-7.
4. Paronyan M., Koloyan H., Aganyants H., Hambardzumyan A., Soghomonyan T., Avetisyan S., Kocharov S., Panosyan H., Sakanyan V., Hovsepyan A., Structural Analysis and Substrate Specificity of D-Carbamoylase from Pseudomonas. BioTech. 2024, V.13(4):40, https://doi.org/10.3390/biotech13040040.
5. Soghomonyan T., Hambardzumyan A., Mkhitaryan A., Khoyetsyan L., Paronyan M., Izmailyan M., Kinosyan M., Bagiyan V., Ghochikyan V., Panosyan H., Paloyan A., Obtaining and Characterizing Thermostable α-Amylases Secreted by Bacillus subtilis, Originating from Bacillus amyloliquefaciens and Bacillus subtilis. Fermentation. 2024; V.10 (11), 547, https://doi.org/10.3390/fermentation10110547 .
6. Burkhardt Ch., Baruth L., Meyer Heydecke N., Klippel B., Margaryan A., Paloyan A., Panosyan H. H., Antranikian G., Mining thermophiles for biotechnologically relevant enzymes: evaluating the potential of European and Caucasian hot springs. Extremophiles, 2024, V. 28, 5, pp.1-27. https://doi.org/10.1007/s00792-023-01321-3.
7. Paloyan A., Sargsyan A., Karapetyan M.D., Hambardzumyan A., Kocharov S., Panosyan H., Dyukova K., Kinosyan M., Krueger A., Piergentili C., Stanley W.A., Djoko K.Y., Basle A., Marles-Wright J., Antranikian G. Structural and biochemical characterisation of the N-carbamoyl--alanine amidohydrolase from Rhizobium radiobacter MDC 8606. FEBS Journal, 2023, V.290, pp.5566-5580, https://doi.org/10.1111/febs.16943.
8. Danielyan M., Nebogova K., Simonyan R., Hovsepyan A., Avetisyan Z., Simonyan K., Simonyan G., Khachatryan V., Karapetyan K., Regulatory effect of bacterial melanin on the isoforms of new superoxide-producing associates from rat tissues in rotenoneinduced Parkinson’s disease. BMC Neuroscience, 2023, V.24:69, pp.1-8, https://doi.org/10.1186/s12868-023-00838-9.
9. Poladyan A., Trchounian K., Paloyan A., Minasyan E., Aghekyan H., Iskandaryan M., Khoyetsyan L., Aghayan S., Tsaturyan A., Antranikian G., Valorization of whey based side streams for microbial biomass, molecular hydrogen, and hydrogenase production. Applied Microbiology and Biotechnology, 2023, V.107, pp. 4683–4696. https://doi.org/10.1007/s00253-023-12609-x.
10. Paloyan A., Dyukova K., Hambardzumyan A., Characterization of Glucose Oxidase from Penicillium Chrysogenum MDC 8358: Prospects for application in food industry. Functional Foods in Health and Disease, 2023, V.13(11), pp. 616-631. https://doi.org/10.31989/ffhd.v13i11.1216.
11. Handl J., Nyvltova P., Capek J., Cesla P., Hovsepyan A., Avetisyan S., Micankova P., Bruckova L., Stankova P., Knotkova K., Petrosyan T., Rousar T., The comparison of biological effects of bacterial and synthetic melanins in neuroblastoma cells. Food and Chemical Toxicology, 2022, V.168, 113355 (1-10) https://doi.org/10.1016/j.fct.2022.113355.
12. Aganyants H., Weigel P., Hovhannisyan Ye., Lecocq M., Koloyan H., Hambardzumyan A., Hovsepyan A., Hallet J.-N., Sakanyan V., Rational Engineering of the Substrate Specificity of a Thermostable D-Hydantoinase (Dihydropyrimidinase). High-Throughput 2020, V. 9, Issue 1, 5, pp.1-15, https://doi.org/10.3390/ht9010005..
13. Koloyan H., Avetisyan S., Paronyan M., Aganyants H., Hovsepyan A., Obtaining new recombinant strains of Brevibacterium flavum containing heterologous Geobacillus stearothermophilus gene argJ. Res. J. Biotech., 2020, V.15 (5), pp. 75–81. https://worldresearchersassociations.com/Archives/RJBT/Vol(15)2020/May2020.aspx.

ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

Էկոլոգիական անվտանգության լաբորատորիան ստեղծվել է ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ-ի Մետաբոլիկ ինժեներիայի լաբորատորիայի հիման վրա: Լաբորատորիայի գիտական գործունեությունն ընդգրկում է դեղերի նկատմամբ կայուն մանրէների (MDR) հետազոտում և նոր արդյունավետ հակաինֆեկցիոն միացությունների ընտրություն: Հետազոտությունների հիմնական նպատակն է բացահայտել հակամանրէային հատկություններով օժտված միացություններ և բակտերիալ արտաբջջային պրոտեազների արգելակիչներ, որոնք կարող են օգտակար լինել նոր դեղերի ստեղծման գործընթացում:

Head of the Laboratory
Nelli A. HOVHANNISYAN
PhD in Biology
+ 374 10 65 41 80
nelliog@yahoo.fr

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Կենտրոնի ՄԱԿ-ի և ակադ․ Ս. Ավդալբեկյանի անվան «Առողջապահության ազգային ինստիտուտ»-ի հավաքածուների հակաբիոտիկների նկատմաբ կայուն շտամների մոլեկուլային գենետիկական հետազոտում, կայունության գեների և դրանց հորիզոնտալ փոխադրման հետազոտում:
• Ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների և սինթետիկ պեպտիդների մոդելավորում և նախագծում in silico մեթոդների կիրառմամբ` կենսաբանական ակտիվությամբ օժտված արժեքավոր միացությունների ստեղծման նպատակով։
• Հակամանրէային ակտիվությամբ օժտված միացությունների բացահայտում և դրանց ազդեցության մեխանիզմների պարզաբանում:
• Ֆերմենտների` հատկապես դեղերի թիրախների, արգելակիչների որոնում և արգելակման մեխանիզմների ուսումնասիրում:
• Վիրուլենտության գործոններ հանդիսացող մանրէների արտաբջջային պրոտեազների ուսումնասիրում և հակավիրուլենտ ակտիվությամբ օժտված միացությունների որոնում:

Հիմնական արդյունքները

• Որոշվել է ՄԱԿ-ի հավաքածուի Enterobacteriaceae ընտանիքին պատկանող մանրէների հակաբիոտիկային կայունությունը (ABR) տարբեր սերունդների հակաբիոտիկների նկատմամբ: Ցույց է տրվել, որ հետազոտված մոտ 300 շտամ ցուցաբերում է տարբեր հակաբիոտիկային կայունություն, որը պահպանվում է երկար ժամանակ (տասնյակ տարիներ) ոչ սելեկտիվ աճեցման պայմաններում: Հակաբիոտիկային կայունություն ցուցաբերող շտամներում որոշվել են կայունությունն ապահովող գեների առկայությունը և տեղակայումը գենոմում` պլազմիդ/քրոմոսոմ: Տրանսֆորմացիայի միջոցով ցույց է տրվել գեների միջտեսակային հորիզոնտալ փոխադրման հնարավորությունը:
• Բացահայտվել և հետազոտվել են սերինային պրոտեազների նոր արգելակիչները, պարզվել է արգելակման մեխանիզմները:
• Բացահայտվել են Enterobacteriaceae ընտանիքին պատկանող մանրէների աճը ճնշող միացություններ, որոնք իրենց արդյունավետությամբ չեն զիջում հակաբիոտիկներին:
• Բացահայտվել և ուսումնասիրվել են տրիպսինի, կլոստրիդիումի կոլագենազի, պրոտեինազ K-ի արգելակիչները, ինչպես նաև Pseudomonas և Stenatrophomonas ցեղերի դեղերի նկատմամբ կայուն ներկայացուցիչների արտաբջջային պրոտեազների արգելակիչները: Բացահայտված արգելակիչները կարող են հիմք հանդիսանալ ապագա հակաինֆեկցիոն դեղերի ստեղծման համար:
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  Լաբորատորիայի գիտնականները մասնակցում են միջազգային և ներպետական նախագծերի աշխատանքներին: Լաբորատորիան համագործակցում է Երևանի պետական համալսարանի, Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական և Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանների համապատասխան բաժինների հետ` կատարելով համատեղ հետազոտություններ: Լաբորատորիայի երիտասարդ գիտնականները մասնակցել են արտասահմանյան համալսարանների գիտական աշխատանքներին:

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. ISTC #2075 (2022-2025) «Target-directed synthesis and screening of antiviral (anti-SARS-CoV) and antibacterial compounds based on non-proteinogenic amino acids, peptides and polymers» (PM: A. Dadayan, PhD).
2. 21T-2H138 (2021-2022) «Associations of microscopic fungi and microalgae, their metabolic activity» (PM: N. Hovhannisyan, PhD).
3. 19YR-2I018 (2019-2021) "Modeling, target synthesis of non-protein amino acids as potential inhibitors of collagenase enzyme and their activity in vitro study" (PM: T. Sargsyan, PhD)
4. 18T-21036 (2018) «The genetic study of plasmids isolated from antibiotic-resistant Pseudomonas strains», (PM: A. Hovhannisyan, PhD).
5. ANSEF microbio-5133 (2018) «Genetic study of plasmids from antibiotic-resistant Pseudomonas strains», (PM: A. Sargsyan, PhD).
6. ISTC #A-2889 (2018-2021) «Synthesis and screening of a new generation of optically active non-proteinogenic α-amino acids, peptides and polymers containing unsaturated groups in the side chain», (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
7. 15T-1F241 (2015-2017) «The ways to overcome antibiotic resistance of Pseudomonas aeruginosa and Klebsiella pneumonia strains», (PM: A. Hovhannisyan, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Oghanesyan N.A., Kurakov A.V., Khachaturyan N.S., Gevorgyan S.A., Matevosyan R.E., Bagiyan V.A., Co-cultivation of fungi and microalgae for biotechnology. Mycology and Phytopathology, 2024, V.58, N6, pp. 435-445. https://doi.org/10.31857/S0026364824060029
2. Sargsyan A.S., Karapetyan L.T., Mkhitaryan A.V., Stepanyan L.A., Sargsyan T.H., Danghyan Yu.M., Sargsyan A.V., Oganezova G.G., Hovhannisyan N.A., Modeling, synthesis and in vitro testing of peptides based on unusual amino acids as potential antibacterial agents. Biomeditsinskaya Khimiya. 2024, V.70 (6), pp. 413-420. http://pbmc.ibmc.msk.ru/en/issues-en/PBMC-2024-70-6/
3. Pramanik Sh., Singh A., Abualsoud B. M., Deepak A., Nainwal P., Sargsyan A.S, Bellucci S., From algae to advancements: laminarin in biomedicine, RSC Advances, 2024, V.14, N5, pp. 3209-3231. https://doi.org/10.1039/D3RA08161C
4. Pramanik Sh., Alhomrani M., Alamri A.S, Alsanie W.F., Nainwal P., Kimothi V., Deepak A., Sargsyan A.S., Unveiling the versatility of gelatin methacryloyl hydrogels: a comprehensive journey into biomedical applications, Biomedical Materials, 2024, V.19, N4, p. 042008. https://doi.org/10.1088/1748-605X/ad4df7
5. Iwanov I., Kaloyanov N., Lumov N., Sargsyan A., Neykov M., From Cyclic Ribopyranose to Furfural-New Insight and New Concept, Biomed J Sci & Tech Res, 2024, V. 56, N1, pp. 47675-47680. https://doi.org/10.26717/BJSTR.2024.56.008794
6. Sargsyan A., Hakobyan H., Mardiyan Z., Jamharyan S., Dadayan A., Sargsyan T., Hovhannisyan N., Modeling, synthesis and in vitro screening of unusual amino acids and peptides as protease inhibitors. Journal of Chemical Technology and Metallurgy, 2023, V. 58 (3), pp. 615-620. https://journal.uctm.edu/j2023-3
7. Mkrtchyan A.F., Paloyan A.M., Hayriyan L.A., Sargsyan A.S., Tovmasyan A.S., Karapetyan A.J., Hambardzumyan A.A., Hovhannisyan N.A., Panosyan H.A., Khachatryan H.N., Dadayan A.S., Saghyan A.S., Synthesis of enantiomerically enriched nonprotein α-amino acids and their study as aldose reductase inhibitors. Synthetic Communications, 2021, V.51:9, pp.1433-1450. ttps://doi.org/10.1080/00397911.2021.1887258.
8. Delegan Y., Sargsyan A., Hovhannisyan N., Babayan B., Petrikov K., Vainstein M., Analysis of genome sequence and trehalose lipid production peculiarities of the thermotolerant Gordonia strain. J. Basic Microbiol. 2020, V. 60(1), pp.14-21, https://doi.org/10.1002/jobm.201900439.
9. Shahinyan G.A., Dadayan A.S., Hovhannisyan N.A., Markarian Sh.A., Study of the interaction of novel nonprotein amino acids with trypsin by steady-state fluorescence spectroscopy. Journal of Fluorescence. 2020, V. 30(2), pp. 229-233, https://doi.org/10.1007/s10895-020-02504-3.
10. Keleshyan S.K., Karapetyan Z.V., Chakhalyan A.K., Hovhannisyan N.A., Avetisova G.Y., Chitchyan M.B., Oganezova G.G., Melkumyan M.A., Avetisyan N.S., Melkonyan L.H., Influence Of Glutamate Dehydrogenase Activity On L-Proline Synthesis Applied Biochemistry and Microbiology, 2017, V. 53 (5), pp. 470-476, https://doi.org/10.7868/S0555109917050063

ԿԱՆ-Ի ՇՏԱՄ-ԱՐՏԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ԵՎ ԿԵՆՍԱՍԻՆԹԵԶԻ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

ԿԱՆ-ի շտամ-արտադրիչների և կենսասինթեզի լաբորատորիան կազմավորվել է 2018 թվականին՝ Կենսասինթեզի և Գյուղատնտեսական կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիաների միավորման արդյունքում: Լաբորատորիայի գործունեության հիմնական ոլորտներն են.

• L- և D-ամինաթթուների շտամ-արտադրիչների և շտամ- ռեստրուկտորների, ինուլինի, α- և β-ցիկլոդեքստրինների, ցիկլոֆրուկտանների, գլյուկոզ-ֆրուկտոզային, ինուլոբազմաշաքարների, ֆրուկտոզ-ծայրային բազմաշաքարների օշարակների, բակտորենին, ինուլինազ, ՑԳՏ-ազ, ՑՖՏ-ազ, α-ամիլազ, գլուկամիլազ ֆերմենտների, կենսապարարտանյութերի, կենսամիջատասպան պատրաստուկների և այլ կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի (ԿԱՆ) ստացումը,
• Stevia Rebaudiana Bertoni բույսի քաղցր գլիկոզիդների՝ ստևիոզիդի և ռեբաուդիոզիդի A-ի տրանսգլիկոզիլացումը,
• շտամ-արտադրիչների հավաքածուի պահպանումը:

Head of the Laboratory
Vahe T. GHOCHIKYAN
PhD in Biology
+ 374 10 65 41 80
vahe-ghochikyan@yandex.ru

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի ստացում մանրէաբանական և կենսակատալիտիկ եղանակներով, տեխնոլոգիաների, լաբորատոր և փորձաարտադրական կանոնակարգերի մշակում, կատարելագործում, արտադրությունների կազմակերպում:
• ԿԱՆ-ի շտամ-արտադրիչների ստացում գենետիկայի և սելեկցիայի եղանակով, դրանց ֆիզիոլոգիական ու կենսաքիմիական առանձնահատկությունների ուսումնասիրում:
• Ազոտֆիքսող մանրէների անջատում և ուսումնասիրում: Կենսատեխնոլոգիական եղանակով դրանց հիման վրա տարբեր նշանակության կենսապարարտանյութերի տեխնոլոգիաների մշակում:

Հիմնական արդյունքները

• 1990թ.՝ «L-լիզինի շտամ-արտադրիչի գնահատման և առք ու վաճառքի պայմանագիր» Տրիպոլյեի կենսաքիմիայի գործարանի (Ուկրաինա) և Ամինաթթուների գիտահետազոտական տեխնոլոգիական ինստիտուտի (ներկայումս՝ ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ) միջև:
• 1993թ.՝ L-պրոլինի ստացման տեխնոլոգիայի և շտամ-արտադրիչի առք ու վաճառքի պայմանագիր «Degussa» ընկերության (Գերմանիա) և «Կենսատեխնոլոգիա» գիտահետազոտական ինստիտուտի (այսուհետ` ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ) միջև:
• 2001-2004թթ.՝ Համաձայնագիր «Կենսատեխնոլոգիայի ԳՀԻ» ՓԲԸ-ի և Չինաստանի Սինձյան նահանգի Գյուղատնտեսական գիտությունների ակադեմիայի Մանրէաբանական կիրառական գիտահետազոտական ինստիտուտի միջև L-պրոլինի, L-ալանինի, L-հիստիդինի և L-արգինինի շտամ-արտադրիչների լաբորատոր ուսումնասիրության, կատարելագործման և արտադրության տեխնոլոգիաների փոխանցման վերաբերյալ։
• 2004-2005թթ.՝ Գիտական համագործակցության համաձայնագիր Degussa / Rexim (Գերմանիա) ընկերության և «Կենսատեխնոլոգիայի ԳՀԻ» ՓԲԸ-ի միջև (պրոլինի ստացման տեխնոլոգիայի, շտամ-արտադրիչի գնահատման և առք ու վաճառքի պայմանագիր):
• 2008թ.՝ «L-հիստիդինի շտամ-արտադրիչի գնահատման և առք ու վաճառքի պայմանագիր» «Evonik Degussa GmbH» ընկերության և «Կենսատեխնոլոգիայի ԳՀԻ» ՓԲԸ-ի միջև:
• Մշակվել է «Ազոցեովիտ-1» կենսապարարտանյութի ստացման արտոնագրված տեխնոլոգիա, որի հիման վրա ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ-ի փորձաարտադրական բազայում կազմակերպվել է մեծածավալ արտադրություն:
• Մշակվել է «Էկոբիոֆիդ+» կենսաբանական պրեպարատի ստացման տեխնոլոգիա, որի հիման վրա, ներկայումս, ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ-ի փորձաարտադրական բազայում իրականացվում է արտադրություն:
• Կատարելագործվել է տարբեր բուսական հումքերից ինուլինի ստացման եղանակը, որը թույլ է տալիս բարձրացնել վերջնանյութի՝ ինուլինի մաքրությունն ու ելքը:














• Մշակվել է օսլայից α- և β-ցիկլադեքստրինների ստացման տեխնոլոգիա, որը հնարավորություն է տալիս ստանալ դեղագործական մաքրության ցիկլադեքստրիններ:
• ՑԳՏ-ազ ֆերմենտի կիրառմամբ մշակվել է Stevia Rebaudiana Bertoni բույսի քաղցր գլիկոզիդների տրանսգլիկոզիլացման եղանակ՝ ստևիոզիդի և ռեբաուդիոզիդ A-ի հետհամային հատկանիշները բարելավելու նպատակով:

Հիմնական նպատակները և խնդիրները

Մանրէաբանական և կենսակատալիտիկ մեթոդներով կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի ստացման ժամանակակից արտադրական տեխնոլոգիաների մշակում և արտադրությունների կազմակերպում՝ սննդարդյունաբերության, դեղագործության և գյուղատնտեսության ոլորտներում կիրառելու նպատակով:

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. Project #AB16-15 (2017-2019) «Effect of salinity on nitrogen-fixing soil microflora of Armenia and Belarus. Obtaining of new strains for recultivation of saline soils» (PM: S. Keleshyan, PhD).
2. Project #203719 (2017) «Short Term Conference and Travel Grant» Calouste Gulbenkian Foundation Individual Grant (G: L. Melkonyan, PhD).
3. Project #16YR-2I068 (2016-2018) «Targeted transformation of the Geobacillus stearothermophilus recombinant D-Hydantoinase to improve the catalytic properties of the enzyme» (PM: H. Aganyants, PhD).
4. Project #16YR-2I016 (2016-2018) «Obtaining Strain-Producer of ɑ-Amylase on the Basis of ɑ-Amylase Gene of Bacillus amyloliquifaciens and Characterization of the Recombinant Enzyme» (PM: A. Paloyan, PhD).
5. Project #13-7270 (2014) «Short Term Conference and Travel Grant» Calouste Gulbenkian Foundation Individual Grant (G: L. Melkonyan, PhD).
6. Project #13-2I359 (2013-2015) «Cloning of Genes of Alfa-Amylase and Glucoamylase of Technological Value and Characterization of Corresponding Enzymes» (PM: A. Hambardzumyan, PhD).
7. ISTC #A-1866 (2010-2013) «Natural biological substances (peptides) with bactericidal properties toward various pathogens» (PM: F. Tkhruni, PhD).
8. ISTC #А-1868 (2010-2012) «Development of the new production technology of ecological safe complex biofertilizer based on nitrogen-fixing microorganisms and modified zeolites», (PM: G. Avetisova, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Soghomonyan T., Hambardzumyan A., Mkhitaryan A., Khoyetsyan L., Paronyan M., Izmailyan M., Kinosyan M., Bagiyan V., Ghochikyan V., Panosyan H., Paloyan A., Obtaining and Characterizing Thermostable α-Amylases Secreted by Bacillus subtilis, Originating from Bacillus amyloliquefaciens and Bacillus subtilis. Fermentation, 2024, V.10 (11), 547. https://doi.org/10.3390/fermentation10110547.
2. Keleshyan S., Karapetyan Zh., Toplaghaltsyan A., Khachaturyan N., Chitchyan K., Gevorgyan S., Melkonyan L., Ghochikyan V., Tsarukyan G., Avetisova G., Antibiotic-resistant mutants of lactic acid bacteria: potential food control agents. Bioactive Compounds in Health and Disease, 2024, V.7, N9, pp. 430-443. https://www.doi.org/10.31989/bchd.v7i9.1424.
3. Avetisova G., Melkonyan L, Ghochikyan V., Tsarukyan G., Toplaghaltsyan A., Karapetyan Zh., Keleshyan S., Biofertilizer based on Agrobacterium as a key to food security. Bioactive Compounds in Health and Disease. 2024, V.7, N10, pp. 558-569. https://www.doi.org/10.31989/bchd.v7i10.1423.
4. Toplaghaltsyan A., Karapetyan Z., Keleshyan S., Avetisova G., Melkonyan L., Tsarukyan G., Ghochikyan V., Enzymatic activity of nitrogen-fixing bacteria isolated from armenian saline soils. International Scientific Conference on Microbial Biotechnology (5th edition), Chisinau, Moldova, 2022, pp. 55-60. https://doi.org/10.52757/imb22.38.
5. Keleshyan S.K., Karapetyan Z.V., Toplaghaltsyan A.G., Avetisova G.Ye., Melkonyan L.H., Vardanyan A.A., Ghochikyan V.T., Obtaining Osmo resistant Mutants in Nitrogen Fixing Bacteria Isolated from Saline Soils. Current Microbiology. 2022, V. 79, 251 https://doi.org/10.1007/s00284-022-02948-9.
6. Ferreira A., Ribeiro B., Ferreira A.F., Tavares M.L.A., Vladic J., Vidović S., Cvetkovic D., Melkonyan L., Avetisova G., Goginyan V., Gouveia L., Scenedesmus obliquus microalga-based biorefinery - from brewery effluent to bioactive compounds, biofuels and biofertilizers – aiming a circular bioeconomy. Biofuels, Bioproducts and Biorefineries, 2019, V. 13, No. 5, pp. 1169-1186. https://doi.org/10.1002/bbb.2032.
7. Keleshyan S.G., Karapetyan Z.V., Toplaghaltsyan A.G., Avetisova G.Ye., Melkonyan L.H., Ghochikyan V.T., Characteristics of the Microflora of Saline Soils of Armenia. Storage and Processing of Farm Products, 2019, V. 1, pp. 76-85.
8. Sarikyan K.M., Sargsyan G.J., Avetisova G.Ye., Melkonyan L.H., «Azozeovit-1» new biofertilizer for organic vegetable and its testing on planting stocks of pepper and eggplant in Armenia. 3th International Scientific and Practical Conference «Science week in Kruty-2017», March 13-14, 2017, Kruty, Chernihiv region, Ukraine, pp. 264-271.
9. Melkonyan L.H., Stepanyan S.Kh., Avetisova G.Ye., Sarikyan K.M., New «Ecobiofeed +» biopreparation for organic agruculture and its testing on planting stocks of tomato in Armenia. International Scientific-practical Conference of Young Scientists «Innovative Approaches and Perspective Ideas of Young Scientists in Agrarian Sciences», November 17, 2017, Kainar, pp. 384-387.
10. Avetisyan L.G., Chavushyan V.A., Simonyan K.V., Ghochikyan V.T., Hovhannisyan L.E., Babakhanyan M.A., Impact of stevioside on indices of the functional recovery of rat’s injured sciatic nerve in conditions of fructose-rich diet. Medical Science of Armenia. 2017, 1(57) pp. 67-79.

Արտոնագրեր

1. A. Vardanyan, A. Aghajanyan, A. Hovsepyan, A. Saghyan, Method for microbiological obtaining of water-soluble melanin // RA Patent No. 3328 A, 2019.
2. A. Vardanyan, A. Aghajanyan, S. Harutyunyan, Method for obtaining of D-amino acids from racemate // RA Patent No. 3132 A, 2017.
3. M. Babakhanayan, L. Hovhannisyan, H. Hovsepyan, A. Ghukasyan, Kh. Nahapetyan, V. Chavushyan, V. Ghochikyan, R. Harutyunyan, Sh. Zaqaryan, Cultivation method of Lycium barbarum L. // RA Patent No. 3059 A, 2016.
4. A. Aghajanyan, F. Tkhruni, G. Hovhannisyan, K. Yeghyan, A. Vardanyan, A. Saghyan, Method for isolation and purification of bio inhibitor from culture liquids // RA Patent No. 2925 A, 2015.
5. G.Ye. Avetisova, Method of producing biological fertilizer based on nitrogen-fixing bacteria (versions) // RA Patent No. 2713 A, 2013.
6. G.Ye. Avetisova, L.H. Melkonyan, A.Kh. Chakhalyan, A.S. Saghiyan, Method of L-alanine production // RA Patent No. 2691 A, 2012.
7. G.Ye. Avetisova, H.H. Sargsyan, L.H. Melkonyan, L.A. Chil-Hakobyan, A.Kh. Chakhalyan, R.G. Gevorkyan, A.H. Vardanyan, A.S. Saghiyan, «Azoceovit 1» Method of production of ecologically Method for producing ecologically clean complex biofertilizer // RA Patent No. 2232 A, 2008.
8. A.H. Vardanyan, A.E. Aghajanyan, G.Ye. Avetisova, L.H. Melkonyan, A.Kh. Chakhalyan, A.S. Saghiyan, Method of L-alanine production // RA Patent No. 2239 A, 2008.
9. V.H. Abelyan, V.T. Ghochikyan, A.A. Markosyan, M.O. Adamyan, L.A. Abelyan, Extraction, separation and modification of sweet glycosides from the stevia rebaudiana plant // USA, 0134292A1, 19 p., 2006.

ՀԱԼԵՆԱՅԻՆ ԵՎ ՆՈՐՀԱԼԵՆԱՅԻՆ ԴԵՂԱՊԱՏՐԱՍՏՈՒԿՆԵՐԻ ԼԱԲՈՐԱԱՏՈՐԻԱ

Լաբորատորիան հիմնադրվել է 2017 թվականին, որի հիմնական գործունեությունն ուղղված է դեղաբուսական ֆիտոպատրաստուկների բնութագրմանը, կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների անջատման տեխնոլոգիաների մշակմանը, ինչպես նաև հալենային և նորհալենային պատրաստուկների փոքրածավալ արտադրության կազմակերպմանը։ Լաբորատորիան զբաղվում է նաև գեղարարության և ֆիտոթերապիայի ոլորտներում կիրառվող գերմաքուր բուսայուղերի փոքրածավալ սերիական արտադրության կազմակերպմամբ։

Head of the Laboratory
Slavik A. DADAYAN
DSc in Chemistry
+ 374 10 65 41 80
slavik_dadayan@yahoo.com

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Հալենային և նորհալենային նոր պատրաստուկների որոնում, ստացում, մաքրում և դրանց ֆիզիկաքիմիական հատկությունների ուսումնասիրություն։
• Դեղաբուսական հումքի ֆիտոքիմիական անալիզ, կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների որակական և քանակական պարունակության գնահատում։
• Դեղաբուսական հումքից հեռանկարային դեղամիջոցների ստացման տեխնոլոգիայի մշակում և արտադրական նմուշների սերտիֆիկացում։


• Մշակված տեխնոլոգիաների հիման վրա հալենային և նորհալենային պատրաստուկների սերիական արտադրություն։

Հիմնական արդյունքները

• Իրականացվել են որոշ կենսաբանորեն ակտիվ միացությունների (ամիգդալին, սիլիմարին, լիկոպին և այլն) բուսական հումքից լուծամզման և մաքրման մեթոդների մշակում, ինչպես նաև դրանց սերտիֆիկացում։
• Կազմակերպվել է կաթնափուշից, քունջութից, սև սալորից, թիմինից, չիչխանից, դդմի սերմերից, ծիրանի և դեղձի կորիզամիջուկներից բնական բուսայուղերի սերիական արտադրություն սառը մամլման եղանակով։
• Մշակվել է ցածր յուղայնության դեղաբուսական հումքի (հոն, մոշ և այլն) կորիզներից բնատուր կառուցվածքով ճարպաթթվային խառնուրդի անջատման լաբորատոր ունիվերսալ տեխնոլոգիա, և դրանց հիման վրա ստացվել են ձեռքերը և ոտքերը խոնավացնող քսուքի և հակաթութքային պոտենցիալ ակտիվությամբ օժտված բժշկական մոմիկների բաղադրատոմսեր։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 18T- 2I168 (2018-2020) «Development of the method for complex processing of plant raw materials for obtaining eco-friendly food products, feed additives, and galenic preparation» (PM: S. Dadayan, DSc).
2. 13-03-90600-ARM-a, No.13RF-050A (2013-2015) «Asymmetric synthesis of non-proteinogenic amino acids via radical intermediates stabilized by metal ions» (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
3. АА-005 (2011-2012) «Investigation of bromine substituted amino acid complexes in asymmetric aldol condensation reactions. Development of a universal method for obtaining new β-oxy amino acids» (PSA: S. Dadayan, DSc).
4. 20TTWS-1D012 (2020-2023) «Target synthesis of non-protein amino acids with potential anticholinesterase activity and assessment of their bioactivity potential» (PM: A.S. Dadayan, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Dadayan A.S., Mkrtchyan A.F., Poghosyan A.S., Dadayan S.A., Stepanyan L.A., Israyelyan M.H., Tovmasyan A.S., Tsaturyan A.H., Hovhannisyan N.A., Topuzyan V.O., Sargsyan T.H., Saghyan A.S., Unnatural Phosphorus-Containing α-Amino Acids and Their N-FMOC Derivatives: Synthesis and In Vitro Investigation of Anticholinesterase Activity․ ChemistrySelect, 2024, V. 9 (3) https://doi.org/10.1002/slct.202303249
2. Dadayan S.A., Poghosyan A.S., Arstamyan L.A., Hovhannisyan A.M., Ghazaryan S.G., Sheyranyan M.A., Dadayan A.S., Comparative study of fatty acids formation in natural and genetically modified blackberry seeds. Proceedings of the Yerevan state university. Chemistry and biology, 2024, V. 58 (2), pp. 114-120. https://doi.org/10.46991/PYSU:B.2024.58.2.114
3. Hovhannisyan N., Abrahamyan S., Grigoryan L., Yeribekyan S., Balasanyan H., Grigoryan V., Arstamyan L., Badalyan A., Badalyan A., The use of secondary raw materials in confectionary production. Functional Food Science. 2024, V. 4(10), pp. 390-400: https://doi.org/10.31989/ffs.v4i10.1455
4. Dadayan A.S., Poghosyan A.S., Ghazaryan S.G., Hovhannisyan A.M., Ghazaryan M.S., Dadayan S.A., Comparative study of the content of anthocyanins in the fruits of blueberries, blackberries and blackcurrants. Development of a technological method for obtaining partially purified new-galenic extracts. / Proceedings of the Yerevan state university. Chemistry and biology, 2023, V. 57 (2), pp. 100-109. https://doi.org/10.46991/PYSU:B/2023.57.2.100
5. Dadayan A.S., Stepanyan L.A., Sargsyan T.H., Poghosyan A.S., Minasyan E.V., Israelyan M.H., Hovhannisyan A.M., Dadayan S.A., Study of oil and pomace from grape seeds for the identification of prereouistes of their complex processing. Proceedings of the Yerevan state university. Chemistry and biology, 2022, V. 56 (1), pp. 18-30. https://doi.org/10.46991/PYSU:B/2022.56.1.018
6. Dadayan A.S., Poghosyan A.S., Ghazaryan S.G., Minasyan E.V., Hovhannisyan A.M., Dadayan S.A., Comporative study of fatty acid composition of white and black sesame oils and developments of a relatively efficient method for isolating the natural antioxidant sesamol. Proceedings of the Yerevan state university. Chemistry and biology, 2022, V. 56 (3), pp. 203-217. https://doi.org/10.46991/PYSU:B/2022.56.3.203
7. Dadayan A.S., Stepanyan L.A., Petrosyan H.R., Poghosyan A.S., Hovsepyan G.Ts., Ghazaryan S.G., Dadayan S.A., Features of integrated processing technologies of sea buckthorn (Hippophae), milk thistle [(Silybum Marianum (l.) Gaertn)] and ordinary almonds (Prunus Dulcis) Chemical journal of Armenia, 2020, V. 73(1), pp. 89-101.
8. Petrosyan H.R., Isolation of amygdalin from secondary products of medical oils production and investigation of anti-cancer properties Medicine, science and education, 2020, № 29, pp. 9-13.
9. Petrosyan H.R., Determination of Antioxidant Activities of Water-Alcoholic Extracts from Red Clover (Trifolium pratense), Caper (Capparis spinosa) and Bokhi (Hippomarathrum crispum), Oxidation Communications, 2019, V. 42 (1), pp. 33–38.
10. Petrosyan H.R., Dadayan S.A., Dadayan A.S., Vardanyan L.R., Vardanyan R.L., Harutyunyan R.S., Antioxidant activity of extracts of oyster mushroom (pleurotusostreatus l.) and bulgarian pepper (Capsicum l.), Oxidation Communications, 2018, V. 41(3), pp. 403-411.

ՊՐՈԲԻՈՏԻԿՆԵՐԻ ԿԵՆՍԱՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՅԻ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

2021 թվականին հիմնադրված լաբորատորիան զբաղվում է հայկական ավանդական կաթնամթերքներից և ֆերմենտացված կաթից մեկուսացված կաթնաթթվային բակտերիաների և խմորասնկերի ու աղիների միկրոֆլորայի վրա դրանց ազդեցության ուսումնասիրմամբ: Հետազոտությունները վերաբերում են կաթնաթթվային բակտերիաների (ԿԹԲ) մորֆոլոգիական, ֆիզիոլոգիական, կենսաքիմիական, իմունոխթանիչ և պրոբիոտիկ հատկությունների բնութագրմանը, ինչպես նաև արժեքավոր կենսաբանորեն ակտիվ մետաբոլիտներ (ամինաթթուներ և օրգանական թթուներ, բակտերիոցիններ, լեղու աղի հիդրոլազներ, էկզոբազմաշաքարներ, միկոցիններ և այլն) սինթեզելու դրանց կարողության գնահատմանը: Լաբորատորիան նաև զբաղվում է ֆունկցիոնալ սննդի և պրոբիոտիկների մշակմամբ՝ հիմնված կաթնաթթվային բակտերիաների և խմորիչների հեռանկարային շտամների կոնսորցիումների վրա։

Head of the Laboratory
Flora N. TKHRUNI
PhD in Biology
+ 37491 30 86 92
florarmbio@inbox.ru

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Կաթնաթթվային բակտերիաների կենսաբանական հատկությունների ուսումնասիրություն, այդ թվում՝ ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ-ի «Մանրէների ավանդադրման կենտրոն» (ՄԱԿ) հիմնարկի Մանրէների կուլտուրաների հավաքածուում պահպանվող ԿԹԲ-ների գնահատում:
• Կաթնաթթվային բակտերիաների պրոբիոտիկ հատկությունների գնահատում, ներառյալ` ամինաթթուների և օրգանական թթուների սինթեզը, բակտերիոցինների ստացումը, լեղու աղերի հիդրոլիզը և բազմաշաքարների, միկոցինների և այլ միացությունների սինթեզը։
• Հակամանրէային ակտիվության դրսևորման վրա սինթեզված մետաբիոտիկների միջև փոխազդեցության ներգործության ուսումնասիրություն:
• Պրոբիոտիկ հատկություններով կաթնաթթվային բակտերիաների արդյունավետ կոնսորցիումների մշակում՝ ֆունկցիոնալ սննդամթերքի ստացման համար, որոնք ուղղված են որոշակի հիվանդությունների, ինչպիսիք են` դիսբակտերիոզը, հիպերխոլեստերեմիան (խոլեստերինի բարձր մակարդակը) և 2-րդ տիպի շաքարախտը (T2D), կանխարգելմանը։
• Սննդամթերքի կենսապահածոյացման նպատակով կաթնաթթվային բակտերիաների հիման վրա լայն տիրույթի հակամանրէային ակտիվությամբ օժտված արդյունավետ կոնսորցիումների մշակում՝ սննդի արդյունաբերության մեջ դրանց՝ որպես մերանային կամ օժանդակ կուլտուրաներ կիրառելու համար:
• Պրոբիոտիկ հատկություններով օժտված կաթնաթթվային բակտերիաների և խմորասնկերի կոնսորցիումների մշակում՝ անասնակերերի սննդային արժեքը բարձրացնելու և պահպանման ժամկետը երկարացնելու համար:

Հիմնական արդյունքները

• Մեկնարկել է երկու պրոբիոտիկ կաթնաթթվային բակտերիաների` Lactobacillus acidophilus n.v. Ep 317/402 MDC 9602 և Lactobacillus rhamnosus 20-12 MDC 9631 հիման վրա ստացված և 2-րդ տիպի շաքարախտի կանխարգելման համար ստեղծված «ՆԱՐԱՐԳԻՆ» կենսաբանորեն ակտիվ սննդային հավելումի արտադրությունը:
• Ստեղծվել է թիրախային պրոբիոտիկ հատկություններով օժտված կաթնաթթվային բակտերիաների կուլտուրաների հավաքածու, որը նախատեսված է ֆունկցիոնալ սննդամթերքի և անասնակերերի, հակամանրէային միջոցների և գյուղատնտեսական պատրաստուկների արտադրության մեջ կիրառելու համար։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 18T- 2I168 (2018-2020) «Development of the method for complex processing of plant raw materials for obtaining eco-friendly food products, feed additives, and galenic preparation» (PM: S. Dadayan, DSc).
2. 13-03-90600-ARM-a, No.13RF-050A (2013-2015) «Asymmetric synthesis of non-proteinogenic amino acids via radical intermediates stabilized by metal ions» (PM: Prof. A. Saghyan, DSc).
3. АА-005 (2011-2012) «Investigation of bromine substituted amino acid complexes in asymmetric aldol condensation reactions. Development of a universal method for obtaining new β-oxy amino acids» (PSA: S. Dadayan, DSc).
4. 20TTWS-1D012 (2020-2023) «Target synthesis of non-protein amino acids with potential anticholinesterase activity and assessment of their bioactivity potential» (PM: A.S. Dadayan, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Tkhruni F., Karapetyan K., Aleksanyan L., Balabekyan Ts., Israyelyan A., Comparative inhibition of Е. coli growth by probiotic lactic acid bacteria and their metabiotics, Comptes rendus de l’Acad´emie bulgare des Sciences. 2025, V. 78 (1), pp. 36–43, https://doi.org/10.7546/CRABS.2025.01.05.
2. Israyelyan A., Balabekyan Ts., Aleksanyan L., Sahakyan I., Gasparyan A., Тkhruni F., Investigation of new exopolysaccharides produced by strains of donkey milk․Iranian journal of Microbiology, 2025, V. 17(1), pp. 113-121, https://doi.org/10.18502/ijm.v17i1.17808.
3. Israyelyan A., Balabekyan Ts., Sargsyan Z., Tkhruni F., Effect of Some Metabiotics from Strains of the Genus Enterococcus on the Growth of Pathogenic Bacteria that Cause Pneumonia․ Biology Bulletin, 2024, V. 51 (1), pp. 60-66, https://doi.org/10.31857/S1026347024010061.
4. Tkhruni F.N., Israyelyan A.L., Karapetyan K.J., Balabekyan T.R., Khachatryan L.M., Khachatryan T.V., Comparative аntimicrobial activity of some metabiotics synthesized by lactic acid bacteria. The New Armenian Medical Journal, 2023, V. 17, 4, pp. 98-109, https://doi.org/10.56936/18290825-2023.17.f-98.
5. Khachatryan T.V., Tkhruni F.N., Balabekyan Ts.R., Israyelyan A.L., Karapetyan K.J., Chitchyan К.V., A study of lactic acid bacteria and prospects for their application․ Biolog. Journal of Armenia, 2023, N2-3, pp. 135-143․
6. Israyelyan A., Tkhruni F., Agabekyan L., Sargsyan M., Garibyan I., Sargsyan A., Efficacy of probiotic labs in forage processing, European Journal of Technical and Natural Sciences, 2023, V. 2, pp.3-6, https://doi.org/10.29013/EJTNS-23-2-3-6.
7. Karapetyan K., Tsaturyan A., Minasyan E., Tkhruni F., Balabekyan T., L-Arginine Synthesis by Lactic Acid Bacteria․ European Journal of Technical and Natural Sciences. 2022, V. 1-2, pp. 3-11, https://doi.org/10.29013/EJTNS-22-1.2-3-11.
8. Tkhruni F.N., Aghajanyan A.E., Balabekyan Ts.R., Khachatryan T.V., Karapetyan K.J., Characteristic of bacteriocins of Lactobacillus rhamnosus BTK 20-12 potential probiotic strain. Probiotics and Antimicrobial Proteins, 2020, V. 12 (2), pp. 716–724, https://doi.org/10.1007/s12602-019-09569-y.

Արտոնագրեր

1. The strain of Lactobacillus rhamnosus BTK 20-12 bacteria - arginine producer. Patent RA N 3273. 2019.
2. Consortium of strains of Enterococcus durans P13-MDC 9635 and Lactobacillus helveticus KG5 for making dairy products, Patent RA, N3355A, 2020.
3. Consortium of strains of Enterococcus durans P13 MDC-9635, Enterococcus faecium KE5 MDC-9662, Lactobacillus acidophilus 1991 MDC-9631, Streptocuccus termophillus 103 MDC-9608 and Kluyveromyces marxsianus 83 MDC-10322 for enrichment of feedstuff, Patent RA, N 703Y, 2022.
4. «Narargin» biologically active food additive, biopreparation, RA, TC, 39377614.8805-2021, state registration certificate, N AM.01.01.01.003.R000016.01.22

ՀԱՆՔԱՅԻՆ ՀՈՒՄՔԻ ԿԵՆՍԱՄՇԱԿՄԱՆ, ՄԵՏԱՂՆԵՐԻ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ԵՎ ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

1972 թվականին հիմնադրված լաբորատորիան ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» ԳԱԿ-ի Մանրէաբանության ինստիտուտի կազմում սկզբում գործել է որպես Երկրամանրէաբանության և մետաղների կենսատարրալվացման լաբորատորիա։ 1992-2024 թվականներին լաբորատորիան ղեկավարել է կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, առաջատար գիտաշխատող Նարինե Վարդանյանը։ Տարիների ընթացքում լաբորատորիան վերաճել է առաջատար հետազոտական կենտրոնի, որը մասնագիտացած է քեմոլիթոաուտոտրոֆ՝ մասնավորապես երկաթ և ծծումբ օքսիդացնող, ապարները քայքայող մանրէների կենսաբազմազանության, էկոլոգիայի և կենսաբանական առանձնահատկությունների ուսումնասիրության մեջ։ Այս մանրէներն առանցքային դեր են խաղում գունավոր, այլ արժեքավոր և ազնիվ մետաղների կենսատարրալվացման գործընթացում՝ ինչպես առաջնային հանքային հումքից (աղքատ հանքաքարեր, խտանյութեր, պոչանքներ), այնպես էլ երկրորդային աղբյուրներից, ինչպիսիք են, օրինակ, էլեկտրոնային թափոնները:

Head of the Laboratory
Arevik K. VARDANYAN
PhD in Biology
+ 37410 65 41 80
+37494 90 09 31
arevik.vardanyan@asnet.am

Մեր հիմնական հետազոտական գործունեությունը կենտրոնացած է մետաղների կորզման մանրէաբանական գործընթացների ուսումնասիրության և մետաղների կայուն վերականգնման նպատակով դրանց կիրառությունների վրա։ Այն ներառում է նորարարական կենսահիդրոմետալուրգիական տեխնոլոգիաների մշակում, որոնք բարձրացնում են մետաղների, հատկապես գունավոր և ազնիվ մետաղների, կորզման և վերականգնման արդյունավետությունը։ Բացի դրանից, լաբորատորիայում զբաղվում են նաև ծանր մետաղներով աղտոտված արդյունաբերական և այլ թափոնաջրային հոսքերի կենսաբանական մաքրմամբ՝ կիրառելով մանրէաբանական մեթոդներ շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունը նվազեցնելու համար։












ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի հեռավար լաբորատորիաների ստեղծման ARPI ծրագրով իրականացվող 22rl-031 դրամաշնորհի շրջանակներում 2024թ.-ի նոյեմբերին լաբորատորիան վերակազմավորվել է և վերանվանվել Հանքային հումքի կենսամշակման, մետաղների վերականգնման և շրջակա միջավայրի պաշտպանության լաբորատորիա: Այս փոփոխությունը նշանավորում է լաբորատորիայի առաքելության և գործունեության նոր փուլ, որն ուղղված է կենսատարրալուծման հետազոտությունների և կայուն բնապահպանական լուծումների առաջխաղացմանը։ Նորացված լաբորատորիան ղեկավարում է կ.գ.թ. Արևիկ Վարդանյանը:

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Քեմոլիթոտրոֆ մանրէների կենսաբազմազանության և կենսաքիմիական ակտիվության ուսումնասիրություն, հատկապես այն մանրէների, որոնք մասնակցում են առաջնային և երկրորդային աղբյուրներից մետաղների կենսատարրալվացման գործընթացներին:
• Սուլֆիդային հանքաքարերից, բարդ խտանյութերից, պոչանքներից և այլ հանքաթափոններից մետաղների կենսատարրալվացման արդյունավետ մեթոդների մշակում։
• Էլեկտրոնային թափոնների (e-waste) վերամշակման նորարարական ռազմավարությունների զարգացում՝ շեշտը դնելով արժեքավոր մետաղների վերականգնման վրա։
• Կենսաբանական գործընթացների կիրառում արդյունաբերական և այլ թափոնաջրերի մաքրման և շրջակա միջավայրի վերականգնման նպատակով:
• Կենսահիդրոմետալուրգիական տեխնոլոգիաների մշակում՝ մետաղների մանրէաբանական կորզման գործընթացների արդյունավետության բարձրացման նպատակով։
• Թթու հանքային դրենաժների (ԹՀԴ) առաջացման ռիսկերի գնահատում Հայաստանի խոշոր հանքաարդյունաբերական կենտրոններում և դրանց կառավարման նորարարական մեթոդների մշակում։

Հիմնական արդյունքները

• Իրականացվել են լայնածավալ հետազոտություններ երկաթ և ծծումբ օքսիդացնող մանրէների կենսաբազմազանության ուսումնասիրության վերաբերյալ՝ Հայաստանի տարբեր բնական էկոհամակարգերում։
• Մեկուսացվել են ծծումբ և երկաթ օքսիդացնող բակտերիաների նոր տեսակներ, բացահայտվել է դրանց առանցքային դերը քիմիական տարրերի շրջապտույտում, ինչպես նաև սուլֆիդային հանքաքարերից մետաղների կենսատարրալվացման գործընթացում։
• Որպես մետաղների արդյունավետ կենսատարրալվացման կարևոր նախապայման` ուսումնասիրվել են ացիդոֆիլ մանրէների ադհեզիան, իմոբիլիզացիան և կենսաթաղանթի առաջացումը:
• Ստեղծվել է արժեքավոր թթվասեր մանրէների հարուստ հավաքածու, որն ունի կարևոր հիմնարար և կիրառական նշանակություն ու լուրջ նախադրյալ է նոր բարձրարդյունավետ կենսահիդրոմետալուրգիական գործընթացների մշակման և զարգացման համար։
• Մշակվել են նորարարական կենսատարրալվացման մեթոդներ՝ ջերմասեր մանրէների և դրանց համակեցությունների օգտագործմամբ, ինչը զգալիորեն բարձրացրել է գունավոր և արժեքավոր մետաղների կենսակորզման արդյունավետությունը։
• Մշակվել են էլեկտրոնային թափոնների վերամշակման էկոլոգիապես մաքուր և կայուն կենսատեխնոլոգիական մոտեցումներ՝ կենսատարրալվացման տեխնոլոգիաների միջոցով օպտիմալացնելով արժեքավոր մետաղների, ինչպես օրինակ՝ պղնձի, ցինկի և այլ մետաղների կենսակորզման գործընթացը։
• Թափոնաջրերից ծանր մետաղների և թունավոր նյութերի հեռացման նպատակով նախագծվել և փորձարկվել են նորարարական կենսաբանական մաքրման մեթոդներ, որոնք նպաստում են շրջակա միջավայրի վերականգնման գործընթացներին։
• Իրականացվել է ԹՀԴ-ների առաջացման համապարփակ ռիսկերի ուսումնասիրություն Հայաստանում՝ գնահատելու դրանց էկոլոգիական ազդեցությունը, և մշակվել է մեղմացման ռազմավարություն՝ մետաղներով աղտոտված վայրերի նվազման և մետաղների վերականգնման արդյունավետության բարձրացման համար։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. Research project grant No. 1-45/25SC-CNR-1F014 (2025-2027) «Bioremediation of wastewater contaminated with heavy metals» (GL: A. Khachatryan, PhD).
2. CAS-ANSO Co-funding (2025) «Green technologies for metal contaminated wastewater treatment» (GL: A. Khachatryan, PhD).
3. CAS PIFI (2025) «High-performance bio-based technology for recovery of value-added metals from e-wastes» (GL: A. Vardanyan, PhD).
4. COST Action - CA23104 (2024-2028) «Mainstreaming water reuse into the circular economy paradigm (Water4Reuse) (WG and M: WG 1, WG 2, A. Vardanyan, N. Vardanyan).
5. Research project grant No. 24AA-1F026 (2024-2027) «Biorecovery of valuable metals from secondary sources» (GL: N. Abrahamyan).
6. Research project grant No. 21AA-1F028 (2024-2027) «Study on the bioremediation of wastewater contaminated with heavy metals» (GL: S. Barseghyan).
7. Research project grant No. 24-2PTS-2I016 (2024) «Investigation of non-ferrous metal leaching from metallurgical slags and regeneration of leaching solutions by new microorganisms, their communities and immobilized forms» (GL: A. Khachatryan, PhD).
8. ARPI program, Research project grant No. 22rl‐031 (2022-2027) «Innovative methods for risks characterization of sites contaminated by metals» (GL: A. Vardanyan, PhD).
9. Agreement for Scientific and Educational Cooperation between SPC «Armbiotechnology» NAS RA and Institute of Oceanology CAS, Qingdao, China (2022-2024) «Investigation of non-ferrous metals leaching from metallurgical slags and the processes of biosolutions regeneration by microorganisms, their communities and immobilized form» (GL: N. Vardanyan, DSc).
10. COST Action - CA20133 (2021-2025) «Cross-border transfer and development of sustainable resource recovery strategies towards zero waste (FULLRECO4US), (WG and M: WG 4, A. Vardanyan, N. Vardanyan).
11. Research project No. 21T‐1F124 (2020-2024) «BioMetals: Microbal recovery of value-added metals from electronic wastes» (GL: N. Vardanyan, DSc).
12. ANSEF Grant microbio-2227 (2020) «Bio-based technology for recovery of value-added metals from secondary raw materials» (GL: A. Vardanyan, PhD).
13. SCS-BMBF-2012 12GE-005 (2012-2014) «Isolation and characterization of novel metal leaching microorganisms and perspectives of intensification of biohydrometallurgical processes» (GL: N. Vardanyan, DSc).
14. ANSEF Grant NS 2091 (2010) «New efficient bioleaching process for production of non-ferrous and other valuable metals from refractory polymetallic ores» (GL: N. Vardanyan, DSc).  

Ընտրված հրապարակումներ

1. Khachatryan A., Vardanyan N., Willscher S., Sevoyan G., Zhang R., Vardanyan A., Bioleaching of Chalcopyrite by a New Strain Leptospirillum ferrodiazotrophum Ksh-L Isolated from a Dump-Bioleaching System of Kashen Copper-Molybdenum Mine. Minerals, 2024, V. 14(1), 26. https://doi.org/10.3390/min14010026.
2. Castro L., Abrahamyan N., Vardanyan A., González F., Vardanyan N., Muñoz J.A., Selective biosorption and recovery of scandium using the alga Fucus vesiculosus. Minerals Engineering, 2024, V. 214, 108768. https://doi.org/10.1016/j.mineng.2024.108768.
3. Vardanyan A., Khachatryan A., Castro L., Willscher S., Gaydardzhiev S., Zhang R., Vardanyan N., Bioleaching of Sulfide Minerals by Leptospirillum ferriphilum CC from Polymetallic Mine (Armenia). Minerals, 2023, V. 13(2), 243. https://doi.org/10.3390/min13020243.
4. Vardanyan A., Vardanyan N., Gaydardzhiev S., Biological extraction of Cu and Ni from printed circuit boards via redoxolysis with concomitant material characterization. Hydrometallurgy, 2023, V. 221, 106145, https://doi.org/10.1016/j.hydromet.2023.106145.
5. Vardanyan N., Khachatryan A., Kamradt A., Willscher S., Vardanyan A., Microbiological Processing of a Porphyry Copper Ore and Mineralogical Analysis of Solid Residues. Geomicrobiology Journal, 2022, V. 39(7), pp. 606–618. https://doi.org/10.1080/01490451.2022.2060385.
6. Vardanyan A., Vardanyan N., Aâtach M., Malavasi P., Gaydardzhiev S., Bio-Assisted Leaching of Non-Ferrous Metals from Waste Printed Circuit Boards-Importance of Process Parameters. Metals (Special Issue: Advanced Technologies in Bio/Hydrometallurgy for Recovery and Recycling of Metals), 2022, V. 12(12), 2092. https://doi.org/10.3390/met12122092.
7. Vardanyan A., Vardanyan N., Abrahamyan N., Aatach M., Gaydardzhiev S., Sequential Biologically Assisted Extraction of Cu and Zn from Printed Circuit Boards (PCB). International Journal of Environmental Studies, 2022, V. 81(4), pp. 1756–1771. https://doi.org/10.1080/00207233.2022.2126122.
8. Castro L., Ayala L.A., Vardanyan A., Zhang R., Munoz J.A., Arsenite Sorption using biogenic iron compounds: Treatment of real polluted waters in batch and continuous systems. Metals, 2021, V. 11, 1608. https://doi.org/10.3390/met11101608.
9. Stom D.I., Zhdanova G.O., Kalashnikova O.B., Bulaev A.G., Kashevskii A.V., Kupchinsky A.B., Vardanyan N.S., Ponamoreva O.N., Alferov S.V., Saksonov M.N., Chesnokova A.N., Tolstoy Yu.M., Acidophilic microorganisms Leptospirillum sp., Acidithiobacillus sp., Ferroplasma sp. As a Cathodic Bioagents in a MFC. Geomicrobiology Journal, 2021, V. 38(4), pp. 340-346. https://doi.org/10.1080/01490451.2020.1856980.
10. Vardanyan A., Vyrides I., Acidophilic bioleaching at high dissolved organic compounds: Inhibition and strategies to counteract this. Minerals Engineering, 2019, V. 143, https://doi.org/10.1016/j.mineng.2019.105943.

ԿԱԹՆԱԹԹՎԱՅԻՆ ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՄԱՆ ՍԵԿՏՈՐ

Խմորիչ միկրոօրգանիզմների լաբորատորիան հիմնադրվել է 1952 թվականին պրոֆեսոր Լևոն Երզնկյանի կողմից, որն ստեղծել է հայտնի ֆունկցիոնալ ֆերմենտացված «Նարինե» կաթնամթերքը։ Լաբորատորիան հետագայում վերակազմավորվել է Կաթնաթթվային բակտերիաների հետազոտման սեկտորի։ Սեկտերի գործունեության ներկայիս ոլորտներն են հայկական ֆերմենտացված սննդամթերքներում և մարդու օրգանիզմում կաթնաթթվային բակտերիաների (ԿԹԲ) բազմազանության ուսումնասիրությունը, ֆունկցիոնալ ֆերմենտացված կաթնամթերքի մշակումը և սննդամթերքի պահպանման կենսաբանական մեթոդների ստեղծումը։

Head of the Sector
Lusine V. DANIELYAN
PhD in Biology
+ 374 98 54 49 27
drlusinedanielyan@gmail.com

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Մարդու միկրոբիոմից, այդ թվում՝ աղիքներից, կրծքի կաթից, հեշտոցից և բերանի խոռոչից նոր պրոբիոտիկ կաթնաթթվային բակտերիաների մեկուսացում և նույնականացում։
• Մեկուսացված կաթնաթթվային բակտերիաների ֆիզիոլոգիական և կենսաքիմիական հատկությունների ուսումնասիրություն։
• Մարդու առողջության բարելավման նպատակով ֆունկցիոնալ սննդամթերքի և սինբիոտիկ կենսաբժշկական պատրաստուկների ստեղծում։
• Գենետիկորեն բարելավված կաթնաթթվային բակտերիաների կիրառմամբ սննդամթերքի պահպանման կենսամեթոդների մշակում՝ սննդային ախտածին մանրէների և փչացնող միկրօրգանիզմների դեմ պայքարելու համար։

Հիմնական արդյունքները

• Ստեղծվել է պրոբիոտիկ կաթնաթթվային բակտերիաների բնօրինակ շտամների լաբորատոր կուլտուրաների հավաքածու։
• Ուսումնասիրվել է Հայաստանում ապրող կանանց միզասեռական համակարգի և կրծքի կաթի միկրոօրգանիզմների կենսաբազմազանությունը:
• Բարձր պերօքսիդազային ակտիվությամբ կաթնաթթվային բակտերիաների շտամները հաջողությամբ փորձարկվել են աղացած մսի և թռչնամսի պահպանման ժամկետը երկարաձգելու նպատակով։
• Մշակվել և փորձարկվել են նոր ֆունկցիոնալ ֆերմենտացված կաթնամթերքների նմուշներ։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 25RG-1F070 (2025-2028) «Selection of highly active lactic acid probiotic bacteria and increasing resistance to stress by modern microencapsulation technology» (PI: L. Danielyan, PhD).
2. ANSEF Grant (2025-2026) «Comparative Study and Improvement of Fermentative Potential of Lactic Acid Bacteria Isolated from Human Breast Milk in Plant-Based and Animal Milk» (PM: L. Danielyan, PhD).
3. ANSEF Grant N-microbio-2816 (2023-2024) «Study of the biodiversity of probiotic bacteria in the breast milk of Armenian women’’ (PM: L. Danielyan, PhD).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Danielyan L.V., Hovhannisyan H.G., Baghdasaryan L.G., Barseghyan A.H., New generation of functional yogurts fermented with probiotic lactic acid bacteria isolated from human milk, Functional Foods in Health and Disease, 2024, V. 14(4), pp. 232-247, https://doi.org/10.31989/ffhd.v14i4.1347.
2. Hovhannisyan H.G., Danielyan L.V., Gaboyan E.H., Pashayan M.M., Grigoryan G.G., Barseghyan A.H., Mutational Improvement of Lactobacillus delbrueckii subsp. lactis Biopreservation Potential, Applied Biochemistry and Microbiology, 2024, V. 60(5), pp. 844–854, https://doi.org/10.1134/S0003683823603189.
3. Hovhannisyan H.G., Danielyan L.V., Chichoyan N., Pashayan M., Baghdasaryan L., Melkumyan I., Barseghyan A., Improvement of Functional and Sensory Properties of Fermented Dairy Drink NARINE using Raw Apricot Gum, Functional Foods in Health and Disease, 2024, V. 14(8), pp. 600-614, https://doi.org/10.31989/ffhd.v14i8.1398.
4. Hovhannisyan H.G., Danielyan L.V., Baghdasaryan L.G., Melkumyan I.E., Barseghyan A.H., The influence of the alcoholic extract of lemon balm on the growth of Lactobacillus helveticus MDC 9602 and the technological, physicochemical, organoleptic, and antioxidant properties of fermented milk. J Food Sci Technol, 2024, https://doi.org/10.1007/s13197-024-06121-x.
5. Hovhannisyan H.G., Pashayan M.M., Barseghyan A.H., Grigoryan G.G., Gaboyan E.H., Danielyan L.V., Health Promoting Potentials of Armenian Functional Sour Milk «NARINE» and its Starter Lactobacillus helveticus MDC 9602, The New Armenian Medical Journal, 2023, V.17(3), pp. 66-73, https://doi.org/10.56936/18290825-2023.17.3-66.
6. Pashayan M.M., Hovhannisyan H.G., Development of bifunctional vaginal suppositories by joint use terconazole and probiotic for treatment and prophylaxis of vulvovaginal candidiasis. Journal Drug Development and Industrial Pharmacy, 2021, V.47 (9), pp. 1-8. https://doi.org/10.1080/03639045.2021.2001485.
7. Hovhannisyan H.G., Barseghyan A.A., Danielyan L.V., Pashayan M.M., Species affiliation of the starter culture of the therapeutic and dietary fermented milk drink ″NARINE″. Biological Journal of Armenia, 2020, V. 1-2 (72), pp. 95-101.
8. Hovhannisyan H.G., Danielyan L.V., Human Milk’s Microbial Population Behavior In Vivo and Ex Vivo. International Journal of Health Sciences and Research, 2017, V. 7(9), pp. 249-254.
9. Hovhannisyan H.G., Goodarzi A., Barseghyan A.H., Antimicrobial Substances Production at Refrigeration Temperatures by Lactobacillus delbrueckii MH10: A Candidate for Food Biopreservation. International Journal of Nutrition and Food Sciences, 2016, V. 5(3), pp. 179-184, https://doi.org/10.11648/j.ijnfs.20160503.15.

ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԱՅԻՆ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐԻԱ

Ֆոտոսինթեզող միկրոօրգանիզմների լաբորատորիա հիմնադրվել է 1972 թվականին Միկրոբիոլոգիայի ինստիտուտում, ապա 2017 թվականին վերակազմավորվել և վերանվանվել է Այլընտրանքային էներգիայի աղբյուրների լաբորատորիա։ Ավելի ուշ՝ 2021 թվականին, լաբորատորիային միացել է ազոտֆիքսող միկրոօրգանիզմներով զբաղվող գիտական խումբը։
Գործունեության հիմնական ոլորտներն են ֆոտոսինթեզող (ֆոտոսինթեզող մանրէներ, միկրոջրիմուռներ, ցիանոբակտերիաներ) և ազոտֆիքսող միկրոօրգանիզմների կենսաբազմազանության և բնության մեջ տարածվածության ուսումնասիրությունը, դրանց կենսաբանական հատկությունների բացահայտումը, տաքսոնոմիան և կարգաբանությունը (սիստեմատիկան)։
Հետազոտությունները ներառում են կենսաբանորեն ակտիվ արժեքավոր նյութերի հայտնաբերումը և մեկուսացումը, բարձրակտիվ շտամ-արտադրիչների գենետիկական և ինժեներական նախագծումը, կենսաբանական եղանակով կեղտաջրերի մաքրումը, արդյունավետ կենսաբանական պարարտանյութերի ստեղծումը և կենսաբանորեն ակտիվ սննդային հավելումների մշակումը:

Head of the Laboratory
Vigen B. GOGINYAN
Candidate of Veterinary Sciences
+ 374 10 65 53 98
goginyan@gmail.com

Հետազոտության հիմնական ուղղությունները

• Ծիրանագույն ոչ ծծմբային և ծծմբային ֆոտոսինթեզող բակտերիաների, կանաչ միաբջիջ միկրոջրիմուռների և ցիանոբակտերիաների ուսումնասիրություն հողում, հանքային, քաղցրահամ և ծովային միջավայրում` կենսաբազմազանության, տաքսոնոմիայի, կարգաբանության և երկրորդային մետաբոլիտների վրա հատուկ շեշտադրմամբ։
• Վերականգնվող կենսազանգվածի արդյունավետ աղբյուրների (կենսավառելիքի համար՝ միկրոջրիմուռներ) մշակում, կենսաբանորեն ակտիվ արժեքավոր նյութերի (լիպիդներ, ածխաջրեր, գունանյութեր ճարպաթթուներ, սպիտակուցներ, ամինաթթուներ) և սննդային/կերային հավելումների արտադրություն։
• Հողի և ռիզոսֆերայի ազատ ապրող, ասոցիատիվ և սիմբիոտրոֆ միկրոօրգանիզմների բույսերի հետ փոխազդեցության ուսումնասիրություն։ Աղակալված հողերի վերականգնում։
• Հողի բերրիության և բույսերի բերքատվության բարձրացման նպատակով հողի և ռիզոսֆերայի ազոտֆիքսող, ֆոսֆատները և կալիումը մոբիլիզացնող մանրէների արդյունավետ շտամների վրա հիմնված նոր էկոլոգիապես մաքուր պատրաստուկների/կենսապարարտանյութերի մշակում։
• Միկրոջրիմուռների, ցիանոբակտերիաների, ծիրանագույն ֆոտոսինթեզող, ազոտֆիքսող և ֆոսֆատներ մոբիլիզացնող մանրէների հավաքածուի պահպանում և հետազոտում։

Հիմնական արդյունքները

• Միկրոջրիմուռները` որպես լիպիդներ, սպիտակուցներ, ածխաջրեր, բարձրամոլեկուլային (բազմահագեցած և բազմաչհագեցած) ճարպաթթուներ, անփոխարինելի ամինաթթուներ, բազմաշաքարներ և գունանյութեր արտադրողներ, ֆոտո և հետերոտրոֆիկ աճի պայմաններում համապարփակ բնութագրելու համար ուսումնասիրվել են՝ հիմնվելով տեսակներին բնորոշ ձևաբանական, ֆիզիոլոգիական, ցիտոլոգիական, կենսաքիմիական, գենետիկական և էկոլոգիական հատկանիշների վրա:













• Ուսումնասիրվել է 5-ամինոլևուլինաթթվի (ALA) էկզոգեն սինթեզը Rhodobacter, Rhodopseudomonas, Rhodospirillum ցեղերի ֆոտոսինթեզող բակտերիաների և դրանց մուտանտների կողմից։ Առաջին անգամ հաջողությամբ իրականացվել է Rhodobacter sphaeroides-ից կլոնավորված ALA-սինթազը կոդավորող hemA գենի փոխանցումը Synechocystis ցիանոբակտերիային։ Ստացվել են կայուն, կենսունակ, ակտիվորեն վերարտադրվող և պոտենցիալ մրցակցային Synechocystis ռեկոմբինանտ շտամներ, որոնք սինթեզում են 17.0–24.5 մգ/լ ALA։
  
  












• Ուսումնասիրվել է Հայաստանի և Արցախի տարբեր հողատիպերում ազատ ապրող, ասոցիատիվ և սիմբիոտրոֆ միկրոօրգանիզմների կենսաբազմազանությունը և տարածվածությունը։ Բացահայտվել են միկրոօրգանիզմների շտամների վիրուլենտության, ադհեզիայի և գաղութացման մեխանիզմները տեր-բույսերի ռիզոպլանում և արմատների վրա։ Bradyrhizobium և Sinorhizobium ցեղերի պալարաբակտերիաների աղակայուն շտամների միջոցով ապացուցվել է աղակալված հողերի վերականգնման հնարավորությունը։

Ստեղծվել է կենսատեխնոլոգիապես արժեքավոր կուլտուրաների հավաքածու, որը պարունակում է միկրոջրիմուռների և ցիանոբակտերիաների ավելի քան 30 շտամ, ծիրանագույն ֆոտոսինթեզող բակտերիաների 65 շտամ և մթնոլորտային ազոտը ֆիքսող/ֆոսֆատները մոբիլիզացնող բակտերիաների 600 շտամ։ Մշակվել են միկրոօրգանիզմների երկարատև պահպանման մեթոդներ տարբեր բնական և արհեստական սուբստրատների վրա։

Մանրէաբանական, մոլեկուլային և գենետիկական ու ֆիլոգենետիկական ուսումնասիրությունների հիման վրա հաստատվել է Հայաստանի և Արցախի տարբեր քաղցրահամ ջրերից, հանքային աղբյուրներից, ինչպես նաև աղուտային հողերից մեկուսացված միկրոջրիմուռների, ֆոտոսինթեզող և ազոտֆիքսող մանրէների ավելի քան 80 շտամների տաքսոնոմիկ պատկանելությունը։

Մշակվել և սերիական արտադրության մեջ են դրվել մի շարք արդյունավետ, հողը պարարտացնող, բույսերի աճը խթանող («Պոլիազորիչ» (TC AM 39377614.9327-2024), «ՆիտրոՊրո», «ՖոսԱկտիվ Պլյուս» (TC AM 54690640.9240-2024) և միջատասպան («Կոլեոպտերին» TC AM 39377614.9328-2024) բակտերիալ կենսապատրաստուկներ։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

Պետական հետազոտական ծրագրեր

1. 25RG-2I126 (2025-27) «Prospects for the removal of heavy metals from polluted environments by purple photosynthetic bacteria» (PI: Dr. Anna Zakoyan).
2. 25YR-2I016 (2025-26) «Characterization of features of monogalactosyldiacylglycerol biosynthesis by microalgae and cyanobacteria. The study of anticancer effects» (PI: Dr. Baghish Harutyunyan).
3. 24-YSIP-004 (2024) «Competition for Young Scientists Training Abroad» initiated by the Young Scientists' Support Program (Exec: Dr. Baghish Harutyunyan).
4. 23EDP-4D003 (2023-25) «The development of microbiological agricultural plant protection preparations with insecticidal and soil-fertilizing properties» (PI: Dr. Vigen Goginyan).
5. 22YR-2I015 (2022-24) «The study of the anti-cancer effect of glycoglycerolipids isolated from cyanobacteria and microalgae» (PI: Dr. Baghish Harutyunyan).
6. 22YSSPD-009 (2022) «Competition for procurement of scientific equipment and/or materials» initiated by the Young Scientists' Support Program (Exec: Dr. Baghish Harutyunyan).
7. 21T-2I172 (2021-23) «Construction of recombinant cyanobacterial strains for 5-aminolevulinic acid production» (PI: Dr. Vigen Goginyan).
8. 19YR-1F051 (2019-21) «Processing of brewery waste using unicellular green microalgae» (PI: Dr. Avetis Tsaturyan).
9. 18T-1F118 (2018-20) «Study of the systematics and taxonomic affiliation of purple photosynthetic bacteria» (PI: Dr. Vigen Goginyan).
10. 16A-1f37 (2017) «The study of features of 5-aminolevulinic acid biosynthesis by photosynthetic bacteria» (PI: Dr. Baghish Harutyunyan).
11. 16YR-2I029 (2016-18) «Study of secondary carotenogenesis peculiarities of green microalgae» (PI: Dr. Avetis Tsaturyan).
12. 13RB-043 (2014-16) «Ecological and biotechnological aspects of microalgae and cyanobacteria research as producers of the unsaturated fatty acids under the influence of 5-aminolevulinic acid esters» (PI: Dr. Vigen Goginyan).

Միջազգային դրամաշնորհներ

1. FEMS Research and Training Grant ID-5250 (2025) «Evaluation of the application of native microalgal strains from Armenia for heavy metals removal in wastewater treatment» (Executor: Dr. Anna Zakoyan).
2. ANSEF 24AN:NS-biotech-3066 (2024-25) «Study of the biodiversity of the indigenous yeast strains from armenian autochthonous grape varieties for application in winemaking» (PM: Dr. Anna Zakoyan).
3. ANSEF 23AN:NS-biochem-2817 (2023-24) «Evaluation of anticancer activity of photosensitizer-based complexes using Chick Chorioallantoic Membrane (CAM) model for tumor-targeted photodynamic therapy» (PM: Dr. Anna Zakoyan).
4. COST Action CA21146 (2022-26) «Fundamentals and applications of purple bacteria biotechnology for resource recovery from waste» (PURPLEGAIN) (PM: Dr. Vigen Goginyan).
5. FEMS Industry Placement Grant ID-1835 (2022) «Semi-industrial production of microalgal biomass as a food and feed supplement. Process engineering analysis» (Executor: Dr. Baghish Harutyunyan).
6. FEMS Research and Training Grant GO-2021-011 (2021) «Comparative characteristic of unicellular green algae as a source of natural astaxanthin. Strategies to induce carotenoid production» (Exector: Lusine Saghatelyan).
7. FEMS Meeting Organizer Grants (2021) «Biofuel: Current State and Trends of Development» (PM: Dr. Narine Kalantaryan).
8. ISTC Workshop grant SB89 WS18 (2021) «Biotechnology: Science and Practice, Innovation and Business» (PM: Dr. Vigen Goginyan).
9. Coimbra Group Scholarships Programme for Young Professors and Researchers from European Neighborhood (2021) «Possibility of construction of 5-aminolevulinic acid (ALA) recombinant producers using cyanobacterium Synechocystis as host strains» (Executor: Dr. Baghish Harutyunyan).
10. H2020-MSCA-RISE-2015 «Phoenix» (People for tHe eurOpean bio-ENergy mIX) (2016-19) (PM: Dr. Vigen Goginyan).
11. ISTC Project A-1957 (2012-2014) “Isolation and characterization of probiotics selectively growing on milk oligosaccharides” (PM: Dr. Vigen Goginyan).
12. CRDF Award #SCI-010002-SC-05 (2006- 2008) “Creation of Biotechnological Network with Establishment of Regional Microbial Culture Collections of the Caucasus” (PI: Dr. Vigen Goginyan).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Goginyan V., Harutyunyan S., Stepanyan T., Khachatryan G., Bagiyan V., Hovhannisyan R., Harutyunyan B., Kinosyan M., Ghazanchyan N., Davidyan T., Verdyan A., Chitchyan K. Effect of complex microbial preparation of free-living and symbiotic nitrogen-fixing bacteria for agricultural crops. Brazilian Journal of Biology, 2025, 85, 1-11. DOI: https://doi.org/10.1590/1519-6984.292171
2. Harutyunyan B., Muhlstadt G., Seibel L., Hilpmann G., Sayadyan A., Aghabekyan A., Zakoyan A., Khachatryan G., Hovhannisyan R., Stepanyan T., Harutyunyan S., Goginyan V. Algal biomass as a food and feed supplement: Process engineering analysis. Functional Foods in Health and Disease, 2025; 15(7):380–395. DOI: https://doi.org/10.31989/ffhd.v15i7.1662
3. Harutyunyan S., Stepanyan T., Khachatryan G., Goginyan V. Biodiversity, spreading and practical appliance of nodule bacteria in Armenia. Review. In Book «Microbial Essentialism. An Industrial Prospective», Academic Press, Elsevier, 2024, Chapter 19, pp.419-442. ISBN: 9780443139321 DOI: https://doi.org/10.1016/B978-0-443-13932-1.00007-6
4. Goginyan V., Harutyunyan B., Hovhannisyan R., Novak M. 5-Aminolevulinic acid production: Strategies for microbial biosynthesis. Advances and perspective. In Book «Microbial Essentialism. An Industrial Prospective», Academic Press, Elsevier, 2024, Chapter 13, pp.317-338. ISBN: 9780443139321 DOI: https://doi.org/10.1016/B978-0-443-13932-1.00004-0
5. Bagiyan V., Kinosyan M., Ghazanchyan N., Khachaturyan N., Gevorgyan S., Chitchyan K., Barseghyan S., Verdyan A., Goginyan V. Bacillus thuringiensis strains with high insecticidal activity against insect larvae of the orders Coleoptera and Lepidoptera. Open Agriculture (De Gruyter Open Access), 9(1): 20220384, 2024, pp.1-10. DOI: https://doi.org/10.1515/opag-2022-0384
6. Khachatryan G.M., Stepanyan T.H., Harutyunyan S.H., Goginyan V.B. Isolation of fenugreek nodule bacteria from arid and uncultivated soils and their impact on hostplants. Reports of NAS RA, 2023, V.2(123), pp.60-67. DOI: https://doi.org/10.54503/0321-1339-2023.123.2-60
7. Ulikhanyan G., Galstyan H., Dumanyan K., Beglaryan M., Poghosyan G., Shekoyan V., Ananikyan H., Ananikyan V., Goginyan V., Ulikhanyan G., Taschyan S., Chichoyan N. The study of the biological activities of Ziziphora clinopodioides. Brazilian Journal of Pharmaceutical Sciences, 2022, V.58, pp. 1-18. DOI: https://doi.org/10.1590/s2175-97902022e19331
8. Goginyan V., Harutyunyan B., Hovhannisyan R., Andreasyan N., Kalantaryan N. Purple Photosynthetic Bacteria: A Brief Research Overview on Distribution in Armenia and Biotechnological Application, In: Egamberdieva D., Birkeland NK., Li WJ., Panosyan H. (eds) Microbial Communities and their Interactions in the Extreme Environment. Microorganisms for Sustainability, Springer, Singapore, 2021, V.32, pp.115-140, https://doi.org/10.1007/978-981-16-3731-5_7
9. Kalantaryan N.K., Harutyunyan B.A., Minasyan E.V. Tsaturyan A.H., Pavlecic M., Mardetko N., Goginyan V.B. Comparative assessment of brewery wastewater treatment potential by microalgae Parachlorella kessleri and Chlorella vulgaris. Biological Journal of Armenia, 2020, V.72(4), pp. 72-79.
10. Ferreira A., Ribeiro B., Ferreira A.F., Tavares M.L.A, Vladic J., Vidovic S., Cvetkovic D., Melkonyan L., Avetisova G., Goginyan V., Gouveia L. Scenedesmus obliquus microalga-based biorefinery - from brewery effluent to bioactive compounds, biofuels and biofertilizers - aiming a circular bioeconomy. Biofuels, Bioproducts and Biorefining, 2019, V.13, pp.1169-1186. https://doi.org/10.1002/bbb.2032

ՄԱՆՐԷՆԵՐԻ ԱՎԱՆԴԱԴՐՄԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ

Ոչ ախտածին Մանրէների Կուլտուրաների Ազգային Հավաքածու Հիմնադրվել է 1993 թվականին՝ ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի ակադեմիկոս, պրոֆեսոր, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր Էվրիկ Աֆրիկյանի (1925-2016) նախաձեռնությամբ։

Head of the Center
Valeri A. BAGIYAN
PhD in Biology
+ 37410 65 08 83
valbeg@mail.ru












Հիմնական գործունեությունն ուղղված է Կովկասի տարածաշրջանի, այդ թվում՝ Հայաստանի մանրէների կենսաբազմազանության ուսումնասիրությանը, միկրոօրգանիզմների կուլտուրաների ազգային հավաքածուի պահպանմանը` գիտական և արտադրական նշանակության հեռանկարային մանրէների շտամների բացահայտմամբ: Հավաքածուում պահպանվող շտամների ընդհանուր թիվը գերազանցում է 12000-ը, այդ թվում՝ սպորառաջացնող և ոչ սպորավոր մանրէներ, ճառագայթասնկեր, շաքարասնկեր, սնկեր, ջրիմուռներ և ցիանոբակտերիաներ: Մանրէների կուլտուրաների մեծ մասը մեկուսացվել, նույնականացվել և ուսումնասիրվել է Հայաստանում: Մանրէների կուլտուրաները եզակի գենետիկական ֆոնդ են համարվում և անգնահատելի տեղեկատվության աղբյուր են: Մանրէների ավանդադրման կենտրոնի հավաքածուն գրանցված է Կուլտուրաների հավաքածուների համաշխարհային ֆեդերացիայում (WFCC; http://www.wfcc.info) 803 համարի ներքո, ինչպես նաև Եվրոպական կուլտուրաների հավաքածուների կազմակերպությունում (ECCO, http://www.eccosite.org) և կապված է աշխարհի մոտ 800 հավաքածուների հետ:












Կենտրոնում ստեղծվել և պահպանվում է էնտոմոպաթոգեն բացիլների խոշորագույն հավաքածուներից մեկը, որը կարևոր նշանակություն ունի գյուղատնտեսական վնասատուների դեմ կենսաբանական պայքարում՝ համաձայն քիմիական նյութերից զերծ գյուղատնտեսության կայուն զարգացման գլոբալ հայեցակարգի: Առկա է խմորող մանրէների մեծ հավաքածու, այդ թվում՝ շաքարասնկերի և կաթնաթթվային բակտերիաների բազմաթիվ էնդեմիկ շտամներ, որոնք օգտագործվում են սննդի, բժշկության և պրոբիոտիկ պատրաստուկների արտադրության մեջ: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում բարձր հակամանրէային ակտիվությամբ շտամներ օգտագործող պատրաստուկների ստեղծմանը՝ որպես հակաբիոտիկներին փոխարինող՝ առողջապահության ոլորտում հակաբիոտիկակայուն շտամների խնդիրը լուծելու համար: Բացիլների էքստրեմոֆիլ ձևերի ուսումնասիրությունը մեծ կենսատեխնոլոգիական ներուժ և գործնական նշանակություն ունի տարբեր կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի արտադրության համար: Կենտրոնը, հանդիսանալով ՀՀ ԳԱԱ «Մանրէաբանության ինստիտուտի» իրավահաջորդը, «Էներգիա» ԳԱՄ-ի, ներկայումս ՌԴ «Էներգիա» հրթիռային-տիեզերական կորպորացիայի հետաքրքրությունների շրջանակներում հաջողությամբ շարունակել է աշխատանքները տիեզերական տեխնիկայի պոլիմերային նյութերի մանրէային քայքայման համապարփակ գնահատման վերաբերյալ: Տիեզերական տեխնիկայից մեկուսացված կենսաքայքայվող սնկերի հավաքածուն ներառում է միկրոօրգանիզմների ավելի քան 1000 եզակի շտամ: Մշակվել են կենսաքայքայող սնկերի մի շարք հեռանկարային հավաքածուներ՝ ավիացիայում և տիեզերական տեխնիկայում օգտագործելու համար նոր պոլիմերային նյութերի կենսակայունությունը գնահատելու համար:
2000 թվականից ի վեր Մանրէների ավանդադրման կենտրոնը մի շարք միջազգային նախագծերի հիմնական կատարողն է, որոնք ուղղված են մանրէների կենսաբազմազանության, միկրոօրգանիզմների առանձին խմբերի հատկությունների ուսումնասիրությանը և միկրոօրգանիզմների հավաքածույի ֆոնդի զարգացմանը:

Կենտրոնի հետազոտական հիմնական ուղղությունները

• Մանրէների կենսաբազմազանության ուսումնասիրություն։
• Նոր միկրոօրգանիզմների համալիր ուսումնասիրություն, մեկուսացում և դասակարգում, դրանց կենսունակության և կարևոր արտադրական հատկությունների երկարաժամկետ պահպանման մեթոդների մշակում, ինչպես նաև գործնական կիրառման առաջարկներ։
• Մանրէաբանական և կենսատեխնոլոգիական արժեքավոր շտամների հավաքածուի ֆոնդի պահպանում և ընդլայնում։

Ծառայությունների ցանկ

• Միկրոօրգանիզմների կուլտուրաների շտամների տրամադրում լիոֆիլացված կամ ակտիվ աճող կուլտուրայի վիճակում համապատասխան սննդամիջավայրի վրա։
• Միկրոօրգանիզմների շտամների ավանդադրում արտոնագրային ընթացակարգի նպատակներով կամ ազատ հասանելիության պայմաններում։
• Կենսաբանական հատկությունների բնութագրում և միկրոօրգանիզմների շտամների նույնականացում՝ հիմնվելով 16S/18S ռՌՆԹ գենի վերլուծության վրա։
• Բնական նմուշից յուրահատուկ հատկություններով միկրոօրգանիզմների մեկուսացում, մաքրում և կուլտիվացիա, միկրոօրգանիզմների կենսազանգվածի և կուլտուրալ հեղուկի ստացում։
• Սինթետիկ պոլիմերային նյութերի կայունության որոշում սնկեր-կենսաքայքայիչների նկատմամբ։
• Միկրոօրգանիզմների նյութափոխանակության անալիզ։
• Մասնագետների հետ խորհրդատվություններ, անհատական պրակտիկաներ և հավաքածուների վերաբերյալ վերապատրաստման դասընթացներ։

Հետազոտական նախագծեր/դրամաշնորհներ

1. 25RG-1F045 (2025-2028) «The development of probiotics and synbiotics on the basis of Bifidobacteria and endemic strains of lactic acid bacteria and yeast from traditional Armenian fermented products» (PM: V. Bagiyan, PhD).
2. 25RG-1F09 (2025-2028) “Study of some families of agricultural and forest pest dipterans in the Republic of Armenia» (Co-P: MDC).
3. ANSEF Project 24AN:NS-biotech-3066 (2024-2025) «Study of the Biodiversity of the Indigenous Yeast Strains from Armenian Autochthonous Grape Varieties for Application in Winemaking» (Co-P: MDC).
4. ISTC Project A-1957 (Partnership Project with GIPP, USA) (2012-2014) «Isolation and characterization of probiotics selectively growing on milk oligosaccharides» (PM: V. Goginyan, PhD).
5. CRDF Project (DuPont partnership) (2008-2011) «Study of biodiversity of entomopathogenic bacilli» (PI: Prof. E. Afrikyan, DSc).
6. CRDF Project #SCI-010002-SC-05 (2006-2008) «Creation of Biotechnological Network with Establishment of Regional Microbial Culture Collections of the Caucasus» (PI: V. Goginyan, PhD).
7. INTAS Innovation Grant Nr. 04-84-328 (2005-2006) «Marketing, Commercialization and Implementation of Process-engineering for Direct Microbiological Conversion of Raw Starch to Food-grade Lactic Acid» (PI: Prof. E. Afrikyan, DSc).
8. Scientific-industrial Contract, Japan (2004-2005) (PI: Prof. E. Afrikyan, DSc).
9. ISTC Project A-092.2 (2002-2005) «Databases and Culture Collection of Microorganisms Degradating Synthetic Polymers and Toxic Chemicals» (PM: L. Markosyan, PhD).
10. INTAS Project FOOD 00-876 (2001-2003) «New Biotechnologies for Production of Food Grade Lactic Acid from Raw Starchy Materials» (PI: V. Goginyan, PhD).
11. Scientific-industrial Contract, Japan (1999-2002) (PI: Prof. E. Afrikyan, DSc).
12. Contract/License of acido-lactic product «Narine», Japan (1993-2000) (PI: Prof. E. Afrikyan, DSc).
13. INTAS Project 93-3512 (1994-1998) «Maintenance, Study and Development of Endangered Culture Collections of Extremophilic Microorganisms in Armenia, Ukraine and Belarus» (Cr: Prof. E. Afrikyan, DSc).

Ընտրված հրապարակումներ

1. Goginyan V., Harutyunyan S., Stepanyan T., Khachatryan G., Bagiyan V., Hovhannisyan R., Harutyunyan B., Kinosyan M., Ghazanchyan N., Davidyan T., Verdyan A., Chitchyan K., Effect of complex microbial preparation of free-living and symbiotic nitrogen-fixing bacteria for agricultural crops. Brazilian Journal of Biology. 2025, V. 85, e292171, pp.1-11, https://doi.org/10.1590/1519-6984.292171
2. Grabmaier I., Bittner S., Kainz S., Barrado C., Bagiyan V., Bakunc S., Zamora D., Enhancing community participation in Disaster Risk Management: Recommendations for an inclusive approach. Open Research Europe. 2025, pp.1-20. https://doi.org/10.12688/openreseurope.18230.1.
3. Bagiyan V., Chitchyan K., Goginyan V., Tsaturyan A., Baker's yeast of the ttkhmor with high α-glucosidase activity for cultivation on whey. Food and Humanity, 2024, V. 2, https://doi.org/10.1016/j.foohum.2023.100209.
4. Bagiyan V., Kinosyan M., Ghazanchyan N., Khachaturyan N., Gevorgyan S., Chitchyan K., Barseghyan S., Verdyan A., Goginyan V., Baccillus thuringinsis strains with high insecticidal activity against insect larvae of the orders Coleoptera and Lepidoptera. Open Agriculture, 2024, 9:20220384. https://doi.org/10.1515/opag-2022-0384.
5. Bagiyan V., Ghazanchyan N., Khachaturyan N., Gevorgyan S., Barseghyan S., Davidyan T., Chitchyan K., Fungal microbiota of biodamages of various polymeric materials. Brazilian Journal of Microbiology. 2024, V. 55, pp. 3251–3260, https://doi.org/10.1007/s42770-024-01547-z.
6. Oghanesyan N.A., Kurakov A.V., Khachaturyan N.S., Gevorgyan S.A., Matevosyan R.E., Bagiyan V.A., Co-cultivation of fungi and microalgae for biotechnology. Mycology and Phytopathology. 2024, V.58, N6, pp. 435-445. https://doi.org/10.31857/S0026364824060029.
7. Khachaturyan N.S., Gevorgyan S.A., Davidyan T.S., Ghazanchyan N.L., Enzymatic and biodegradative activities of some fungal strains. Biolog. Journ. Armenia, 2023, V. 1 (75), pp. 22-27. https://doi.org/10.54503/0366-5119-2023.75.1-22.
8. Bagiyan V.A., Khachaturyan N.S., Study of technologically valuable properties of highly active yeasts Saccharomyces cerevisiae and the influence of long-term maintenance of strains on their enzymative activity. Biolog. Journ. Armenia, 2022, V. 1 (74), pp. 51-56.
9. Bagiyan V.A., Ghazanchyan N.L., Kinosyan M.H., Factors affecting plastic biodegradation by Pseudomonas bacteria. Biolog. Journ. Armenia, 2022, V. 2 (74), pp. 17-28.
10. Bagiyan V.A., Khachaturyan N.S., The problem of synthetic polymer waste in the environment and the prospects for their biodegradation. Crisis Management and Technologies, 2022, N 1 (20), pp. 104-109.
11. Chitchyan K., Verdyan A., Selection of endemic lactic acid bacteria for producing lactose-free milk. Agriscience and technology, Yerevan, 2021, V. 2 (74), pp.174-177.

Քարտարաններ

1. Saghyan A.S., Bagiyan V.A., Ghazanchyan N.L., Kinosyan M.H., Harutyunyan A.E., Goginyan V.B. - Catalogue of the culture collection of microorganisms. Aerobic spore-forming bacteria. Yerevan, RA. Volume I, Part I, 2021, 528 pp.
2. Saghyan A.S., Bagiyan V.A., Chitchyan K.V., Ghazanchyan N.L., Kinosyan M.H., Harutyunyan A.E., Goginyan V.B. - Catalogue of the Yeasts and lactic acid bacteria. “Stepanyan Print” LLC Printing house, Yerevan, RA. Volume 7, 2022, 191p.
3. Saghyan A.S., Bagiyan V.A., Ghazanchyan N.L., Kinosyan M.H., Harutyunyan A.E., Goginyan V.B. - Catalogue of the culture collection of microorganisms. Aerobic spore-forming bacteria. “Stepanyan Print” LLC Printing house, Yerevan, RA. Volume 1, part 2, 2022, 476 p.
4. Saghyan A.S., Bagiyan V.A., Kinosyan M.H., Davidyan T.S., Ghazanchyan N.L., Harutyunyan A.E., Goginyan V.B. - Catalogue of the culture collection of microorganisms. Non-spore-forming bacteria. “Stepanyan Print” LLC Printing house, Yerevan, RA. Volume 5, 2022, 212 p.
5. Saghyan A.S., Bagiyan V.A., Ghazanchyan N.L., Kinosyan M.H., Harutyunyan A.E., Goginyan V.B. - Catalogue of the culture collection of microorganisms. Aerobic spore-forming bacteria. “Stepanyan Print” LLC Printing house, Yerevan, RA. Volume 1, part 3, 2023, 285 p.
6. Saghyan A.S., Bagiyan V.A., Khachaturyan N.S., Gevorgyan S.A., Ghazanchyan N.L., Kinosyan M.H., Harutyunyan A.E., Goginyan V.B. - Catalogue of the culture collection of microorganisms: Filamentous Fungi, Basidiomycetes. “Stepanyan Print” LLC Printing house, Yerevan, RA. Volume IV, 2023, 516 p.